'Edda', mitoen iturri

Jakina da, azken hamarkadan ikus-entzunezko ekoizpenenek inoiz ez bezalako goraldia izan dutenez, horien egileek handik eta hemendik hartu behar izan dituztela erreferentziak, eta sarri askotan nostalgiaren kutxan ere ibili direla aztarrika, zer aurkituko. Joera horren erdian, mitologia eskandinaviarreko figura ugari pop kulturako ikono bilakatuta daude gaur egun; Thor, Odin eta Loki jainkoak aipatzean, Europa iparraldeko kultura baten ondare mitologikoa baino lehenago datoz gogora jainkook Marvel unibertsoan inspiratu dituzten pertsonaiak. Hala eta guztiz ere, ezin da esan mitologia eskandinaviarrak greko-latindarraren adinako presentziarik duenik gaur egungo Mendebaldeko kulturan. Nondik datoz, bada, zer iturritatik, tximistaren jainkoaren eta enparauen mitoak?

Mitologia eskandinaviarraren iturri nagusiak edda izeneko bi literatura lan dira, Erdi Aroko poesia eskandinaviarrarekin zerikusia dutenak: bata Edda Nagusia da, edo poetikoa, eta bestea Edda Txikia, edo prosazkoa. Biak ere XIII. mendean jarri ziren idatzian, Islandian, baina edukia ahozko poesiatik zetorkien, bikingoen arotiko tradiziotik. Eddak saga eskandinaviarrekin batera aipatu ohi dira, baina gauza diferenteak dira: sagak ere ahozko tradiziotik datoz, baina nagusiki prosan emanak dira, eta eddak baino lurtarragoak, historiko-heroikoagoak gaiari dagokionez. Mitologia eskandinaviarreko jainkoen eta munstroen berri izateko, eddetara jo beharra dago.

Edda Nagusia han-hemenka bildutako poema mitologiko-heroikoen bilduma bat da, antzinako poesia eskandinaviarraren erakusgarri bikaina. Poesia horrek forma asko har ditzake bere barruan, eta eddetako olerkiez gain badago poesia eskaldikoa ere, skald edo poeta ezagunek egina, zeinak Norvegiako erregeen gorteari lotuta egoten baitziren; poesia gortesaua, beraz, molde eta teknika aldetik eddetakoa baino askoz ere konplexuagoa. Eddetako poesia eta eskaldikoa, biak ere bat datozezaugarri batean: poesia molde aliteratiboak dira, hau da, hitzen aliterazioan edo hoskidetasunean oinarrituak. Horrek esan nahi du olerkiok errima ez baizik eta aliterazioa dutela egitura eta neurria taxutzeko baliabide nagusia. Bertso lerro eskuarki laburrak eta trinkoak izaten dituzte, eta bitan ebakiak, bizitasuna eta erritmoa emateko poemari, bai dialogoak errazteko ere, eta metrika aldetik ere oso konplexuak dira. Ez da harritzekoa poesia forma hori arrotza egitea gaur egun, bere ezaugarri bereziengatik, bai eta ezaugarriok itzulpena nabarmen oztopatzen dutelako ere.

Edda Txikiari Snorriren edda ere esaten zaio, Snorri Sturlurson apailatzaileagatik. Prosazko azalpen testuz osatua dago, laburrak gehienetan, eta mito eskandinaviar nagusiak azaltzen ditu. Sturlursonek helburu didaktikoa zuen nagusiki: mitologiaren oinarrizko ikuspegi orokor bat ematen du bere testuan, garai hartako poeta gazteen formakuntzaren lagungarri. Izan ere, poesia eskaldikoaren oinarri-oinarrizko erreferente kultural ugari urrunak eta ezezagunak egiten ziren XIII. menderako, eta horrek nabarmen zailtzen zuen poesia forma horien transmisioa. Gaur egun, berriz, tonu didaktiko hori oso baliagarria da mitologia osoaren ikuspegi orokor batera hurbiltzeko.

Mugak, sormenaren akuilu

Poemak hoskidetasunaren arabera ontzeak nabarmen mugatzen zion hitzen hautaketa poetari; ondorioz, sinonimo eta perifrasiak ugari erabili behar izaten zituzten, eta horiekin baliabide estilistiko bereziak asmatu zituzten. Esaterako, heiti izeneko sinonimo poetikoak erabiltzen zituzten, hitz batzuen ohiko forma baztertu eta poesiarako bestelako aldaera bat erabilita; esate baterako, hestr hitzaren ordez (zaldi, antzinako eskandinavieraz) jór sinonimo poetikoa erabiltzen zuten.

Poesia aliteratiboak beste baliabide konplexuago bat ere ekarri zuen: kenning delakoak. Kenningak hitzak ordezteko perifrasiak dira; hitz baten ordez beste bat jarri beharrean, hitzaren zeharkako azalpen luzexeago bat idazten zuten poetek. Perifrasi horrek lotura metaforikoa izaten zuen ordeztutako hitzarekin: barku esateko olatuen zaldi idatziko lukete, esaterako, eta egurraren galbide esango liokete suari. Iruditeria poetiko oso aberatsa dakarte kenningek, baina askotan ulermena zailtzen dute, oso gora joan baitaitezke konplexutasunean, batez ere erreferentzia mitologikoak ere sartzen dituztenean. Zeruari Ymirren kaskezurra esaten zioten, adibidez, eta itsasoari, erraldoiaren odola, baina kenning horiek konprenitzeko ezinbestekoa da mitologia eskandinaviarraren berri izatea, eta jakitea munduaren sorkuntzan Ymir erraldoiaren gorpuzkiekin fabrikatu zirela zeru-lurrak: erraldoiaren kaskezurra zen zerua, eta odola, berriz, itsasoa.

Oso bestelako testuinguru batetik, Homeroren testuetan agertzen diren beste baliabide batzuek badute antzik kenningekin. Iliadan eta Odisean, ugariak dira epiteto homeriko delakoak, hau da, askotan pertsonaia nagusiak izendatzeko erabiltzen diren izenlagun gisakoak: Akiles «hanka-bizkorra» da, Menelao «gerrazalea», Briseida «masail-ederra», eta abar. Epiteto horiek ahozko tradiziotik zetozen, errezitatzeko orduan hitzak ez errepikatu eta hizkuntza biziago egiteko, baita bertsoak buruz ikasteko laguntza mnemotekniko gisa ere.

Baliteke gaurko egunetik begiratuta poesia forma horiek eta beren berezitasunak urrunak eta arrotzak iruditzea, eta baliabide estilistikooi zaharkinen xarma baino ez aurkitzea (nahiz eta Seamus Heaney poetak ere kenning ugari erabiltzen zituen). Haatik, erakusten dute ez bakarrik mugak sormenaren akuilu izan daitezkeela, baizik eta mugak behar-beharrezkoak direla sormenarentzat, hasieran hertsadura dirudienak ustekabeko emaitza aberatsak eman baititzake ia beti.