Dikotomiak gainditzeko deia

Eüskararen Egüna eta Jean-Baptiste Battittu Coyos (1952, Maule) euskaltzain osoaren sarrera-ekitaldia uztarturik, euskarak ez ohiko oihartzuna lortu zuen atzo Zuberoako hiriburuan. Michel Etxebest Mauleko auzapezak abiatu zuen doinu berezia ongi etorria euskaraz emanez. Aspalditik ez baitzen entzun Mauleko auzapez bat ofizialki euskaraz. Coyos lehen mauletarra da Euskaltzaindian sartzen dena.

Euskara baino, agian hobe zuberera aipatzea. Atzoko eguneko protagonista bat izan bazen, zuberera izan zen, hizlari gehienen ahoetan presente. Jean-Baptiste Battittu Coyosek berak esplikatu zuena, Euskaltzaindiko barne erregelak oinarritzat hartuz: «Euskaltzain osoek, sortzez edo jatorriz, Euskal Herri guztikoak izan behar dute, euskalki guztiek Euskaltzaindian beren ordezkaria izan dezaten».

Oroz gainetik hizkuntzalaria sentitzen den mauletarrak hitzartzea baliatu zuen «euskararen bi dikotomiak» aztertzeko. Batetik, euskaldun berria eta euskaldun zaharraren dikotomia, eta bestetik, euskalkia eta euskara batuarena: «Zeren eta gure eüskararen ikusteko moldea egitüratzen beitüe, eta hanitx errepikatzen diren ohiko ikusmolde eta usteetarik at haiekin zer ikertü eta zer entelegatü badügüla» uste baitu. Coyos bera, eüskaldün berria sentitzen da «molde batez». «Ni eskolalat joan beno lehen ama zena eüskaraz mintzatzen balin bazeitan ere. Haier oroer esker, eüskara, ahal bezala, ikasi düt».

«Molde batez» horrek esplika dezake euskaldun berri eta zahar horren dikotomiaz dioena Coyosek. Aurreiritzietatik at joateko gomita egiteaz gain, zahar eta berri, gauzak ez direla hain sinple azaldu baitzuen. Ama mintzajearen edo lehen mintzajearen irizpide bera ez du argi ikusten. Hark berak bizituek, preseski, erantzünik gabeko galderak sortzen dizkio: «Zoin izan ziren ene lehen hitzak? Eüskaraz ala frantsesez?». «Eüskara izan zen entzün nüan lehen mintzajea, bena heltü bada frantsesa eman nüana. Ordüan, noiztenka, lehen mintzaje entzüna eta lehen mintzaje mintzatüa ezbardin günütüke, mintzatzü beno lehen entzüten beitügü». Euskara eskolan ikasi duten gazteen kategoria berria ere gogoratu zuen, «etxen errezebitü ez düena. Kategoria horrek ere molde batez eüskaldün berria / eüskaldün zaharra dikotomia eztabadan jarten dü. Ikastolako eüskaldün gazte horik berri ala zahar dira?» Kontzeptu horiek, oposatuak baino, «sos baten bi aldeak bezala» ikusi behar direla deritzo Coyosek.

Eta sosaren bi aldeak baita, ahalkea eta gabezia. «Sofrimentüaren bi aldeak» deitzen dituenak. Euskaldun zaharrena lehenik, «beren mintzajea baliorik gabe zela ikusten züelarik, eskolan sartzeko tenorean baztertzeko zela ikustean». Zehaztu zuen zuen baita nola «eüskaldün berri» erranmoldearen gibelean hierarkia bat leitu daitekeela, «ideologia herexa bat pürü». «Eüskaldün berria egiazko eüskaldün ez lizateala, eüskaldün ez oso lizateala, eüskaraz ez beita ontsa mintzatzen, bere eüskarak haurzaroareki edo herri, güne bateki estekarik ez beitü».

Ikerketa transmisio baretzeaz

Euskararen familia transmisioaren gelditzeari buruz hitz egin zuen mauletarrak, horretaz ikerketa zabal baten beharra azpimarratu zuen: «Ama mintzajea haurrer ez emaitea eüskaldün berri / eüskaldün zahar dikotomia horri güziz lotürik» baita. Beharrezkoa ikusten du orai kontrako bidea hartu nahi dela ikusten baitu.«Eskolan xiberotarraren ikasteaz gain familian mintzajea emanik izan dadin nahi beitügü, transimisionearen arrapiztea hots».

Azaldu bigarren dikotomia zuberotarra versus euskara batuarena izan zuen Coyosek. Analisia zientifikoak baino, anekdotak aipatuz aritu zen hor ere, euskara batuaren ezinbestekotasuna berresteko: «Tresna bat da alkar konprenitzeko, eüskaldünek moldatzen düena beren eüskalkiaren arabera bat balin badüe, solaskidearen, testüngüraren arabera. Haütüa sinple da, euskara batua ala eüskararik ez. Bestelan, beste eüskalkiak oro ikasi beharko güntüke. Hori ezinezko da, dilektologa edo eüskalzale errabiatü elibatentzat salbü». Euskara batua gero eta gehiago sartzen dela Zuberoan ere, hori berri txarra denez galderari, Coyosen erantzuna argi da: «Ene ustez, ez, frantsesak hartü züan leküa hartzen beitü apür edo hanitx, eta hari esker beste eüskaldünekin eüskaraz elesta gaiteke».

Horiek erranik, geroa ez du hain beltz ikusten Coyosek, zubereraren itzaltzeari ihardokipen baikorra hautematen baitu. Euskaltzale, egitura, elkarte eta irratiak lekuko. Besteak beste, Bai Euskarari ziurtagiria eskuratzen, lehen herri elkargoa Zuberoako izan dela adierazi zuen. Esperantzaz beterik, honekin bururatu zuen: «Xiberotarren geroa gure esküetan eta, hobe, gure ahoetan da. Nik lüzez biziko dela sinesten düt, zinez. Nola, zer plantan? Beste galto bat da».

Hitzaldiari Txomin Peillen euskaltzain zuberotarrak erantzun zion. Coyosek utzi idatziak gogoratu zituen. Dela bere tesia Le parler souletin des Arbailles (Une approche de l'ergativité) (L'Harmattan, 1999) liburuan argitaratua edota, Xiberotarra. Zuberera. Le dialecte basque souletin (Elkarlanean, 2007). Kritika zenbait saihestu zituen baita. Euskaltzaindian unibertsitateko jende sobera, eta «sabantegi girela» diotelakoan zenbaitzuk, hauxe erantzun zien: «Ez düt ezagützen mintzaje bat estüdiatzen ez denik non eta mintzazaliek ezpadakie ezkiribatzen. Barnetik jakiteak ez dio ihuri ere minik egiten, idazle düanari gütiago».

Euskaltzain berriari domina eta diploma eman eta goiza Maddi Oihenart kantariak borobildu zuen.