Deserriaren hutsa errotzeak nola betea

D esagertzeko beldurra daukat. Kendu pertsonari hizkuntza, kendu pertsonari lurra... Zu ere hustu zintuzten amona», erran dio Aurora Morak Muiska komunitate indigenako amona Nayeliri. Aurorari hilen erresumatik agertu zaio amona, justu gehien behar duen momentuan, erabaki ezin zailagoa hartu behar duen unean: ama hilberria ehorzteko Kolonbia sorterrira itzuli edo ez. Txibtxa hizkuntza mintzo zuen amatxik, eta, herria utziz geroztik, sekula gehiago ez zen itzuli. Garai hauetako Euskal Herriko karrika hutsetan, adineko jendea besapean laguntzen dutenak, gurpil aulkiak pusatzen dituztenak, horietako edozeinen istorioa izan daiteke, bete-betean, Atzerrian lurra garratz antzerki piezak kontatzen duena.

Artedrama eta Huts Teatroa konpainiek ia hilabetea pasatu dute Luhusoko (Lapurdi) Harri Xuri kultur gelan, otsailaren 5ean obra estreinatzekotan. Tamalez, osagarri krisiak gela hutsa mantendu du, eta haien bigarren data behar zuenak estreinaldiaren rola beteko du: Oñatin (Gipuzkoa), hilaren 12an. 19an izango da Andoainen (Gipuzkoa), 20an Markina-Xemeinen (Bizkaia) eta 21ean Errenterian (Gipuzkoa). Hilaren 26tik 28ra, berriz, Donostiako Gazteszenako oholtza hartuko du obrak.

Euskal Herriko lur garratzetik Aurora Mora atzerritarrak bere jatorrizko herritik alde egin behar izan zuen, lau urte badirela: «Esku hutsik nago hemen, han eskuak hustu zizkidatelako». Amari bota dizkio hitzok, hark Aurorari ez baitio barkatzen sorterrira itzuli nahi ez izatea.

Amak ez ezik, ahizpak ere eskatzen dio itzul dadin, utzi duen hutsunea mingarriegia baitzaie.

Aurora ez baita Laura

Aurora fikziozko pertsonaia da, baina ez dira hutsetik abiatu: Laura Penagos antzezleak Ander Lipus antzerkilariari kontatu zionak piztu zuen obraren lehen pindarra: «Laura ezagutu nuenean ikusi nuen bazegoela hunkitzen ninduen istorio bat. Eta nik edo guk kontatu ordez, berak konta zezala: bere egoera, Kolonbiakoa, musika indigenak, hango biolentzia eta berak hemen nola bizi duen atzerritar izate hori. Hastapenean, nire asmoa zen bera zuzentzea eta laguntzea, ikusten bainuen artista gisa hemen ez zuela lekurik. Orduan, izan da berari leku bat ematea bezala, eta norberak ikastea zer daukaten eurek esateko». Penagos bera eta Lipus ari dira oholtza gainean, eta Amancay Gaztañaga arduratu da obra zuzentzeaz.

Taula gain hutsa, beraz, Laura Penagosen bizipenez bete dute, baina Aurora Morak kontatzen ditu. Aurora pertsonaiak Lauraren bizitza errealaren antzezpen partziala egiten du: «Hasieran gogorra izan zen, kostatzen zitzaidan bien banaketa egitea. Baina prozesua gainditu nuen: ulertzea zati bat nire bizitza dela, Euskal Herrian bizi den kolonbiar emakumearena. Baina beste partea nirea ez den fikzioa da. Antzezle gisa garrantzitsua da begirada objektiboa izatea. Antzezle moduan kontatu behar dut. Ezaugarriak ditut antzekoak, baina ez da nire istorio pertsonala».

Hala, bizipen pertsonalak uztartu zaizkio esperimentu profesionalari. Pertsonaia bera, Penagos bezala, artista da, eta, preseski, ama zendu zaio Kolonbian, Euskal Herrian sekula ukan duen paradarik hoberenaren bezperan: Tabakaleran instalazioa aurkeztea. Aurorak luma koloretsuak janzten baditu, performancearen eremuan sartzen da. Kenduz gero, berriz Aurora bilakatzen da, duintasunez husturik dagoen gelan. Plastikozko kutxak eta metalezko somierrak ditu dekoratuko konplize huts, etorkina izan denak hala izateari utzi nahi dion prozesuaren salatzaile. Gela ilunari hezetasuna dario.

Hastapeneko proiektuak zuri-beltzetik tiratzen bazuen ere, aitzinatu ahala, bi urteko prozesuan, koloreak bilduz joan da. Euskal Herriko neguak baino, Kolonbiako beroak du hitza hartu. Lipusek maitatu du obraren bilakaera hori: «Kolonbiako kolore hori. Nik agian kontatuko nuke Euskal Herriko gela tragiko batetik, baina Amancayk eman dion ikuspuntu hori, Kolonbiako kolore horiek, lore horiek asko gustatu zaizkit. Edo gela bera; kutxa bitxi horiekin espazio eszenikoak ere hartu du kolore bat; edo beheko plastikoa: garaikidea baina aldi berean zaharkitua; eta Barbara Rassoren jantziek hartu duten dimentsioa oso polita izan da, erakargarria».

Obrak artean formarik ez zuela hartu zituen Gaztañagak taula zuzendaritza lanak bere gain. Orain, Lipusekin eta Penagosekin batera, taula gainean da, azken ukituak ematen, eskuek dar-dar egin dezatela esanez, ikus dadila ongi amona dela dantzan ari, edo, energia biena dela, ez bakarrik Keparena, Auroraren mutil lagun euskaldun «basikoarena». Lipusek berak jokatzen ditu Keparen eta amonaren rolak, eta baita Auroraren ahizparena, amarena eta Euxebio alzheimer gaitza duen Keparen aitarena ere.

Gaztañagak galdera franko pausatu dizkio bere buruari: «Etorkin batek noiz uzten dio etorkin izateari? Migrante izan den zein euskaldunek dauka hitza fikzio bat kontatzeko Euskal Herrian? Eta hau erreala da. Ez dago. Antzezlanaren testuan ez da agertzen hori guztia, ez behintzat panfleto gisa, baina bai emozionalki pertsona batek sustraitzeko duen gabezia horretan. Gabezia hori ez da harena, gurea da. Sufritu duen herri bat gara, eta sufriarazten duena. Istorio pertsonal bat politikoa, unibertsala eta magikoa bihurtu da».

«Ni ez naiz hemengoa»

Noiz da nehor nehongoa bilakatzen? «Indigenak beste garai batekoak dira», erraten zuen Auroraren ama zenak. Baina Aurora deserritik bere erroei lotua da: «Performer gisa, Aurorak erreferentzia nagusia bere amona du: sustraiak, arbasoak, desagertu den hizkuntza, nortasuna, gatazka, guda, Kolonbia, hau da Auroraren unibertsoa. Baitaki kolonialismoak bere bizitzaren zati bat izorratu diola», argitu du Penagosek.

Baduke egia pertsonaletik ere, herri kolonizatu batetik bertzerat heldu baita Penagos: «Euskarak ispilu hau jartzen zidan parean: begira hemen oraindik ze borroka dagoen euskararekin. Zorionez ,oraindik mantentzen duzue zuen hizkuntza eta sustraiak, baina nik ez nuen aukerarik izan. Hemen kolonialismoa izan zen, eta oraindik ere bada, baina zergatik Kolonbian gure nortasuna ez da gehiago existitzen? Zergatik ez dakigu zer garen? Eta zergatik hemen bai?». Penagosek bere jatorriaren hutsunea nolabait bete du: bere burua euskaldundu baitu, eta hemengoa sentitzen baita. Euskara ikasiz, «bizkarrezurra» jantzi du. Eta euskaraz antzeztuko duen lehen obra du hau: «Hemengoa izateko euskara faktore oso garrantzitsua da: maitatzeko, hitz egiteko, ikasteko eta bizitzeko. Bizkarrezurra da, nortasuna. Euskal Herria egiten duena euskara da. Alde horretatik, sekulako erronka ederra da niretzat. Euskarak eman didan gauzarik ederrena da Atzerrian lurra garratz».