Dadak mendea bete dudu

Gadjama rhinozerossola hopsamen/ bluku terullala blaulala loooo». 1916a da, jantzi ditu kartoizko txanoa eta trajea Hugo Ballek eta hurbildu da Zuricheko Voltaire kabareteko mikrofonora bere poema irakurtzera. Harriduratik haserrera doa publikoaren erreakzioa. Izan ere, ia erabatekoa da Ballen ukoa: esanahiak baztertu, eta hotsak baino ez ditu nahi. «Gaga di bling blong/ gaga blung». Bere egunerokoan azaltzen du zergatia. «Poema hauekin uko egin behar genioke hizkuntzari, kazetaritzak suntsitu eta ezinezko bilakatu duelako». Txistuka publikoa kabaretaren epelean, eta ez urrunegi Lehen Mundu Gerra sarraski betean. Eta kontraste horrek azaltzen du Ballen hizkuntza baztertzeko saioa. Hautsi egin nahi du Europa osoa gerrara eraman duen kapitalismo burgesaren arrazionalismo eta logikarekin. Odola igartzen du ordenaren atzean, eta kaosa hautatu du Ballek, eta harekin baita Tristan Tzarak, Marcel Jancok, Richard Huelsenbeck-ek, Sophie Tauber-ek eta Zurichen babes hartutako beste artista batzuek ere. 1916a da, eta XX. mendearen eta artearen zimenduak iraultzeko asmoz jaio da dadaismoa. Dada, dada, dada.

Oraintxe dira ehun urte, baina data zehatzik ez dago. 1916ko maiatzekoa da Dada hitzaren lehen aipamena Cabaret Voltaire aldizkariaren hitzaurrean, eta otsailaren 8a aipatzen du Hans Arp artistak hitzaren sortze datatzat, baina ezin ziurtatu benetan hala ote den, nabarmena baita txantxa tonua testuan. «Konbentzituta nago hitzak ez duela garrantzirik, eta soilik ergelei eta irakasle espainiarrei interesatzen zaizkiela datak. Guri Dada izpiritua interesatzen zaigu, eta gu Dada ginen baita Dadaren existentzia aurretik ere». Dena laino, beraz, baina bada datu ziur bat: 1916ko otsailaren 5ean zabaldu zituen ateak Hugo Ballek gidatutako Zurichen Voltaire kabaretak. Eta hantxe sortu zen Dada, orain ehun urte. Bizi zen garaiaren etsai, eta aldi berean baita bizi zen garaiaren emaitza ere.

Ez da erraza dadaismoaren deskribapen zehatzik egitea, eta Max Ernst artista dadaistaren hitzek azaltzen dute zergatik. «Dada bonba bat zen», dio, «imajinatzen duzu bonba lehertu eta mende erdira inor haren zatiak bildu, itsatsi eta jendeari erakusten?». Zailtasun hori izan dute geroztik dadaismoari erakusketa bat eskaini nahi izan diotenek. Izan ere, bizia eta programa itxirik gabea zen dadaisten taldea, eta moldatu egiten zen, gainera, lekuan lekuko errealitatera. Izan, nazioartekoa izan baitzen mugimendua: Zurichen hasi bai, baina Berlinen, Kolonian, New Yorken, Parisen, Herbehereetan, Italian eta Tokion ere izan zituen adarrak, besteak beste. Guztiak Dada, baina bakoitzak bere Dada. Artista konstelazio oso bat ere batu zuen mugimenduak bere inguruan eta beretik aritu zen bakoitza ere: Marcel Duchamp, Hannah Hoch, George Grosz, Man Ray, Francis Picabia, Richar Huelsenbeck, Andre Breton, Kurt Scwitters... Denak ukoan, denak aurka.

Garaiaren gaitzak osatzeko

Baina zeren aurka? Logikaren aurka, artea diziplinetan bereiztearen aurka, edertasunaren aurka, eta unibertsaltasunaren aurka. Beti aurka. Edo ia beti, argigarria baita Hans Arp artistak egiten duen dadaisten asmoaren deskribapena. «1914ko Mundu Gerrako harategiak eragindako higuinagatik, artean murgildu ginen gu Zurichen. Urrunean pistolek orro egiten zuten artean, indar betez aritu ginen abesten, pintatzen, collageak egiten eta poemak idazten. Oinarrizko gauzetan oinarritutako arte baten bila genbiltzan garaiaren zoramena sendatzeko». Garaiaren aurka, garaia sendatzen saiatzeko.

«Dada; objektuak oro, sentimenduak eta iluntasunak, agermenak eta marra paralerroen talka: Dada borrokaren baliagarriak dira; oroimenaren abolizioa: Dada; arkeologiaren abolizioa: Dada; profeten abolizioa: Dada; etorkizunaren abolizioa». 1918an idatzi zuen Tristan Tzarak Dada manifestua, eta bi itzulpenetan irakur daiteke euskaraz. Koldo Izagirrek euskaratuta bata, eta Danele Sarriugartek itzulita bestea. Ohikoak ziren manifestuak dadaisten artean, eta baita iraupen laburreko aldizkariak ere. Asko eta askotan atera zituzten.

Tzararen poema bat da, ordea, dadaisten testurik ezagunenetariko bat: Poema dadaista bat egiteko izenekoa. Eta balio du adibideak dadaisten jarrera ulertzeko, maiteago baitzuten zoria plangintza baino. «Hartu egunkari bat/ Hartu guraizeak/ Hautatu egunkari horretan zure poemari eman nahi diozun luzera duen artikulu bat./ Moztu artikulua/ Moztu kontuz orain artikulua osatzen duen hitz bakoitza eta sartu denak zaku batean./ Eragin suabe/ Atera mozkin bakoitza bata bestearen ondoren atera dituzun ordenan./ Kopiatu arreta handiz./ Poema zure antzekoa izango da./ Eta zu, hara, sentsibilitate xarmangarriko idazle ezin originalagoa, nahiz eta jende arruntak ulertu ez». Eta urrats bat baino ez Tzararen poematik Marcel Duchamp artistaren pixatoki famatura. Ready-made deitu zuen lan egiteko modu horretara: objektu arrunt bat hartu eta arte mailara igo. Probokazio hutsa bere garairako. Eskandalua. Eta horra Dadaren ikur nagusietariko bat.

Ez da bakarra. Hor daude Groszen gerra mutilatuen erretratuak ere, adibidez, edo baita Kurt Schwittersen collageak, Man Rayren film eta argazkiak, eta Hans Arpen erliebeak ere. Artearen aurka egitea egotzi zieten artista horietako askori kritikariek, eta ezin ukatu artea ere bazegoela beren jomugen artean. Hurrengo mende osoa markatu dute, halere.

«Baztergarria izan daiteke akaso Dadaren emaitza ekoizpenaren arloan, baina neurriz kanpoko garrantzia izan du liberazio artistikoarenean». Hala deskribatzen dute dadaismoaren ekarpena Henry Behar eta Michel Carassou idazleek Histoire d'une subversion liburuan. «Bere modu kaotikoan, ostertza zabalago ikusten lagundu zien ondoren etorri zirenei». Bidegurutze betean kokatzen dute bi adituek dadaismoa. «XVIII. mendean Pizkundeak mendebaldeko zibilizazioari krisi bat ekarri zion moduan, XX. mendean Dadak garai baten eta izateko modu baten amaiera iragartzen ditu». Eta Dada ez da dena ezezko Behar eta Carassouren hitzetan; baditu bere fruituak Dadaren ukoak.

Probokaziotik asimilaziora

Nihilismo hutsetik harago irudikatzen dute mugimendua bi autoreek, eta xirimiriaren pare deskribatzen dute haren eragina mugimendua desagertu osteko urteetan. Dada zipriztinak Parisko 1968ko maiatzeko erreboltetan; Dada izpiak Nouveau Roman eta Beat literatur mugimenduan; Dada zipriztinak John Cage eta Merce Cunningham artistengan; Dada Internazional situazionistan eta Dada AEBetako pop artaren oinarrian. Baina bukatu, Marcel Duchamp artistak pop artearen aurkako hitzekin bukatzen dute bi autoreek liburua. «Errealismo Berria, pop art, Assemblage eta abar deitzen dute Neo-Dada hau errazkeria bat da, Dadak egindakotik bizi da. Ready-made-ak deskubritu nituenean, estetizismoaren inauteria desanimatuko nuela espero nuen. Baina neodadaistek ready-made-ak balio estetiko bat nabarmentzeko erabiltzen dituzte. Probokazio modura jaurti nien botilategi bat eta pixatoki bat aurpegira, eta zer, eta haiek edertasun estetikoak liluratu». Ez zuen lortu Dadak erabat Dada izaterik.