«Burgesiaren botereak dantzan ere utzi dizkigu arrastoak»

1998an sortu zuten Malandain Ballet Biarritz Koreografia Zentro Nazionala, Miarritzen (Lapurdi). «Apal eta gutirekin» hasi baziren ere, balleteko buru den Thierry Malandain (Le Petit-Quevilly, Frantzia, 1959) «pozik» agertu da orain arte egindako lanaz. Miarritzen beste bost urtez lan egiteko ardura hartua du.

22 urteko ibilbidea daramazu hemen. Nola laburbilduko zenuke?

Hogei urteko borroka luzea izan dugu gaurko egoerara heltzeko.

Dantza neoklasikoa, beti?

Bai. Dantza klasikoa ez da gelditua, izoztua, egoten den zerbait. Luis XIV.aren garaian finkatu zituzten oinarriak, eta, geroztik, beti aldatu da. Dantza klasikoa hiztegi bat bezalakoa da; hitz berriak sar ditzakegu barnera, eta garaiari loturiko esaldiak egiten ikasi. Baina konplikatua da, zeren eta aspaldi baita dantza garaikidea dela nagusi Frantzian. Ez naiz sekula azken berrikuntzen aroan izan, eta ibilbide guztian bazter gelditu naiz, berantean bezala.

Dantza mota hori egiteagatik?

Bai.

Iraganari lotzen baita? Sortzen duzun momentutik, zertan zara iraganean kokatua?

Ez naiz entseatu kodeetan sartzen. Zernahi gisaz, ez nuke jakingo bestela egiten. Koreografo batzuek ene formakuntza bera ukan dute, klasikoan, baina dena utzi dute garaikidea den zerbaiten egiteko. Baina ene buruari traizio eginen nioke hori eginez.

Nork ditu kodeak erabakitzen?

Frantzia bezalako herrialde batean, hamabost pertsonak; ez bada gutiago. Eta ez baduzu haien babesa, ez badute egiten duzuna berresten, baduzu istant batena. Kontua da Frantzian ez dela batere berdintasunik, eta, gainera, erabakitzen dute desberdintasunak izatea.

Zeren arabera?

Dituzun harremanen arabera etaegiten duzun lanaren arabera. Lanbide horiek, berez, politikoak dira. Eta beti horrez kanpo egon nahi izan dut. Beraz, aparte gelditu naiz bai ene lanarengatik, bai ene hautuengatik; ez naiz paristarra, ez naiz berek nahi dutenari plegatu.

Dantza politikoa da?

Bai, politikoa da, dudarik gabe. Artea politikoa da. Herrialde batek bere burua islatu nahi du egiten duen artearen bidez eta artearen barruan. Frantziak, 1980ko hamarkadan, modernitate absolutua erakutsi nahi zuen. Luis XIV.aren garaiko fantasma zahar horrek beti iraun du; Frantziak izan behar zuela munduko argia, ederrena eta azkarrena. Hala, munduko etorbiderik ederrena dugu, Parisko Opera unibertsoko lehen konpainia da... Frantsesak beti gaude gailur gorenetan, hozka gorenetan. Baina, oroz gainetik, zozokeriaren eta irri egingarritasunaren gailurrean. Atzerrian ibiltzen bazara, ikusiko duzu etorbide liluragarriak badirela; balletak ere badira, bikainak. Hori guztia fantasma bat da. Ez da uste ukan behar Frantzia munduko ikurra eta eredua dela.

Luzaz, horrela bizi izan gara. Orain libreki aipa dezaket, baina ezingo nuen hori erran duela urte zenbait. Orain berdin zait.

Nolaz?

Orain ez dit nehork deus erratekorik. Lau urte gelditzen zaizkit hemen, gero... horretan bego.

Ez gehiago?

Segur ezetz; aski.

Nekea?

Erretretako adina nuke. Baina ez da beti horrela pasatzen... Atzo Hanburgoko Balleteko buru den koreografoarekin ari nintzen eleka; 82 urte ditu, eta badira beste horrelako anitz... sentimendu konplexuak dira. Ez da zahartzen baitzara artista izateari uzten diozula.

Beraz? Zer egin gogo duzu?

Ez dakit batere, baina ez naiz arituko gela bilatzen, dantzariak bilatzen... ez, ez. Ikusiko.

Nola lortzen duzu oraino sortzea?

Ezin diot horri erantzun, nihaurek ere ez baitakit. Sorkuntza borroka bat da. Ez nuke erran nahi dena konplikatua dela, eta, alta, hala da. Estudioan naizelarik, erraz heltzen diot; lan zaila lehenagokoa da.

Nola sortzen duzu?

Usu, kanpoko eskaerei erantzun behar diegu. Marie-Antoinette, Errauskine, Ederra eta piztia, La pastorale eta badira gehiago; kanpoko eskaerak dira, eta koadro berezi baten barruan egin behar dut sorkuntza. Batzuetan, gustura egin dut. Beste batzuetan, aldiz, bortitza izan zait. Marie Antoinette sekula ez nuen eginen bestela. Egiazko borroka izan da gaia ulertzea eta interesa atzematea.

Zergatik onartzen dituzu eskaera horiek?

Egia da beste gauza batzuk egin nahiko nituzkeela, baina ez dugu horretarako sosik. Behin baino gehiagotan —Nocturnes eta Une derniere chanson ikusgarrientzat, adibidez—, ahalik ez dugu. Arropak Emausen aurkitu, josi, moldatu eta zerbaiten egitera entseatu gara. Baina eszena hutsa gelditzen zaigu, apainketarik gabe batere... Xume gelditzen da. Dantzarien lan sariak ere atera behar ditugu, laguntzek dantzarien erdia pagatzeko besterik ez baitigute ematen. Beraz, ahalak nahi baditugu, eskaerei erantzun behar diegu. Gero, egia da eskaera horiek muga anitz dakarzkigutela.

Zuk zer egin nahiko zenuke?

Egin nahiko nituzkeen gauzek ez lukete jende anitz interesatuko.

Adibidez?

Maite dut ballet zaharren berrirakurketa. Historia maite dut, izugarri interesatzen nau. Badut bat buruan, XVIII. mende hondarrekoa. Ballet komiko bat, zurubiekin... 150 urtez emana izan zenaeta izugarriko arrakasta izan zuena. Maitatuko nuke ene manerara gaurkotzea, sinpleki, ez ditzagun ballet horiek ahantz. Baina erraten badut hori eginen dudala, denek erotzat hartuko naute, ez dute ulertuko eta ez dute erosiko. Nahi dudanaren egiteko askatasuna nahiko nuke, nehori deus zor ukan gabe. Baina ezin dut.

Jendeak ez duela erosiko... Kontsumo produktuak sortu behar dituzu?

Ezin dut erran aspektu komertzial baten meneko garela... baina bai, bada zerbait. Errauskine egiten baduzu, badakizu saltzeko egina dela. Badakizu izenburu horrekin jendea erakarriko duzula, baina egiten baduzu e=mc2 ... bon, badakizu ez duzula baitezpada jendea berotuko. Hamar pertsona hurbilduko dira, baina ez duzu salduko. Beraz, horren meneko gelditzen gara. Gainera, behartuak gara ikusgarriak bikain egitera, saltzen dugun horrek baikaitu konpainia gisa egiten. Beraz, presioa izugarria da.

Argitaratu duzuen azken aldizkarian dantzarien egoera fisikoaz zein ekonomikoaz ari zara.

Datorren astean hankan eginen didate operazioa. Dantza hori da; fisikoki dena ematen duzu, eta gero pagatzen duzu. Horrela da fisikoak diren lanbide gehienetan. Eta bortitzena da deus gabe bukatzen duzula... Baina filosofiaz hartu behar duzu; pasaia baizik ez zarela onartu behar diozu zeure buruari.

«Deus gabe» bukatzen duzu...

Parisko Operan greban dira, eta uste dut zilegi dela. Baina beste opera guztien artean bakarrak dira sistema berezi hori dutenak; 42 urtetan doaz erretretara, eta erretreta globalaren erdiarekin segitzen dute. Normala da galtzeko beldur izatea. Beste dantzari guztiak pilik gabe gelditzen dira lana uztean, eta ez da normala. Bestalde, horri loturiko zerbait aipatu nahi nuen. Hedabideak eta operako dantzariak ari dira erraten erretreta sistema horrek Luis XIV.aren garaitik dirauela, baina hori ere mito bat da. Ez da egia. Horren bidez erakutsi nahi nuen dantzari anitz miserian bizi izan direla.

Gara zenezake?

Yvette Chauvireren adibidea ona da. Frantziako izar handi bat zen, dantzari izugarria. Parisko Operan ari zen. Lan bikaina egiten zuen. Eta zorpetua zen, beharretan bizi zen. 2016an, hil delarik, ez da zipitzik agertu hari buruz, ez hedabideetan ez nehon. 100 urte ospatuko zituen egunean, Parisko Operak gala bat antolatu du. Sartze prezioa 500 euro eta 2.500 euro artekoa zen, eta programa negargarria. Chauvirek nahiko zuen sos hori dantzari gazteen laguntzeko baliatua izan zedin, baina ez da hala gertatu. Ez diote ezta hobi harririk ere pagatu; lagunek eta ingurukoek denek sos zerbait eman dute horretarako. Operak egin zezakeen.

Zer erran nahi duzu hortik?

Sistema krudel batean gara. Duela urte batzuk ez nuen horrelakorik erranen; orain berdin zait. Parisko oraingo dantzariek ere jakin behar dute operaren ibilbidea miserablea dela, dantzari anitzen ibilbidea bezala.

Miseria alde batean, eta burgesia publiko gisa?

Bai, baina ez bakarrik. Jendeak hori uste du beti Parisko Operan zentratzen baitu historia.

Ez da hala beste lekuetan?

Rouenekoa naiz, eta, haurra nintzela, amatxirekin nindoan operara. Amatxi zapatagina nuen, langilea, eta, alta, Arteen Teatroari abonatua. Han ikusten genituen abesbatzak, orkestrak eta ballet konpainiak. Ez zen gizartearen zati batentzat bakarrik, ez zen hetsia. Egia da gaineko galerian edo orkestra ondoan jartzea ez zela gauza bera, baina, oro har, denei irekia zen. Gainera, bazen beste zerbait. Gibelean duzun kiosko horretan adibidez... [Gare du Midi kioskoa], XIX.mende osoan herriko harmoniak jotzen zituzten. Carmen, Traviata, Thais... guztiak jotzen zituzten kanpoan. Jendeak hori entzun eta kanta zezakeen karrikan. Denen eskura zen, eta ahal ekonomikoek ez zuten hori baldintzatzen.

Eta gaur egun?

Egia da lehen eskuragarriagoa zela denentzat. Gaur egun, telebista bada, baina dantza ikusgarriak goizeko hiruretan programatzen dituzte. Ez baduzu loa galdua, ez zaizu heltzen. Hori da arazoa. Ministro batekin samurtu nintzen egun batez. Eta argi dut: kulturaren demokratizazioa trufa joko ederra da. Denei zabaldu nahiko baliete, erraz egin lezakete.

Zertan da garrantzitsua?

Luis XIV.aren garaian, noblea zinen baldin eta borrokan, igerian, zaldian ibiltzen eta dantzan bazenekien.

Zergatik dantza?

Goratze fisiko eta espiritualagatik.

Gaurko egoera nola dakusazu, beraz?

1911. urtera arte, dantza irakasten zen zerbitzu militarrean, dantza diplomak ematen zituzten, eta euskal dantzari ere eragin dio horrek. Ez naiz batere erregezalea, baina noblezia —izan emazte edo gizon— biziki jakintsua zen. 1830eko burgesiaren botere hartzea izan da Frantziako zorigaitza.

Zer aldatu du?

Boterea eta kontrola hartu du. Arrangurarik gabe hasi dira aferak egiten, hipokrisiaz eta ustelkeriaz. Sosa zuten balio bakarra. Eta hori dugu oinordekotza. Dantzan ere utzi dizkigu arrastoak.

Zein arrasto, adibidez?

Dantza neskentzat dela eta ez mutikoentzat. Berek asmatua dute.