Bordaxuri itzuli izan balitz

Lan bortxatuetara kondenatzen dugu betirako Martin Larralde, bai ere Rocherforteko [Frantzia] plazan burdin goriz T.P. [Travaux Forcés; lan bortxatuak] hizkiak markatuak izatera eskuineko sorbaldan, eta aitzin, lepo eta esku burdinez lotua izanen da oren batez, buru gaineko taulan larriki idatziak izanen zaizkiolarik bere deiturak, ofizioa, helbidea eta kondenaren zergatia».

Paueko (Biarno) epaitegian aditu behar izan zuen bere kondena Martin LarraldeBordaxuri-k, 1815eko azaroaren 28an, sekula aitortu ez zuen krimenagatik. Galeretarat igorri zuten Rochefortera, non sei urteren buruko zendu baitzen, bizi baldintzen latzak hartaraturik. Bihar beteko dira bi mende zendu zela.

Hazparneko (Lapurdi) Elizaberri auzoko Plumagainean sortu zen gizona, 1782ko urtarrilaren 2an. Zapataria zen ofizioz. Gazterik galdu zuen ama. Hiru anai-arreben arteko premua zenez, aitari ondasunen partea galdetzerat ausartu bide zen. Alta, azken horrek ez zion galdea onartu eta aita-semearen arteko harremana gaizkondu zen.

1815eko Jondane egunez, ekainaren 27an, Bordaxuriren biziak ezin itzulizko bidea hartu zuen. Egun hartan Plumagaineko pentze bateko belarrak egiteko baimena eman zion Bordaxuriren aitak, Kaselarenbordako Joanes Ospital etxetiarrari. Semea, ordea, aitaren deliberoari muzin eginez, belar hori Plumagainerat eramaten hasi zen. Tirabirak tirabira, Ospitalek tiroa bildu zuen sorbaldan, larriki zaurituz.

Horiek hola, uztailaren 4an Baionan preso sartu zuten Bordaxuri, eta handik Pauerat eraman, kondena zezaten. Epaiketa hartan, arestian agertu bezala, sekulakotz galeretarat kondenatu zuten: zazpi epailek alde bozkatu zuten; bortzek, berriz, aurka. Epaile zuberotarra ezarri zuten, lekukoak elebakarrak baitziren.

Rocheforteko burdin hotsek, ordea, ezin izan zuten isilarazi Bordaxuriren boza: kartzelaldian hamaika bertso izkiriatu edo izkiriarazi baitzituen. Haiek birrindu zituzten denboraren eta ahanzturaren harresiak oro, oraindik ere plazetan entzungai baitira, herrikoi bilakatzeraino: Galerianoaren kantua.

«Mila zortziehun 'ta hamabortzgarrena/ Ni Hazparnen preso hartu nindutena /Plumagaineko premu orok dakitena/ Galeretan higatu beharko naizena. // Kantatzera niazu alegera gabe/ Ez baitut probetxurik trixtaturik ere / Nehun deusik ebatsi, gizonik hil gabe / Sekulakotz galerak enetako dire».

Baina Bordaxuriren tragediak kate luzea du. Bertso horiek herritarrek gogoz ikasi eta kantatu izan baitituzte, eta Jose Mendiaga bertsolariak Eskualdun kantuak bilduman argitaratu, 1900. urtean.

Galerianoaren kantua Pantxoa eta Peio abeslariek Euskal Herri osora famatu zuten, 1975ean. Peio Ospitalek ongi gogoan du garaia: «Hazparne aldean ezagunak ziren bertso horiek. Bi doinu erabiltzen ditugu, bata herrikoia, eta bestea, iparramerikar kantari batena. Beti kantu zahar edo herrikoi bat sartzen genuenez, hauxe sartzea gogoratu zitzaigun, besterik gabe. Eskuratu bezala kantatu genuen». Artetik errateko, zer pentsatua ematen du Bordaxurik ustez tirokatu zuena ere Ospital zela; Joanes Ospital.

Gertakari hark zergatik kausitu du mendeetako bahea gainditzea, oraingo aho-belarrietaraino helduz? Ospitalek argi du: «Jendeak horrela eskuratu du, mitoa bihurtu da. Istorioa zein izan zen ez badaki ere, gertakaria, berez, hunkigarria da: etxekoen arteko arazo batengatik seme bat galeretara kondenatzea eta han hiltzea».

Piarres Larzabalek ere ukan zuen istorio honen berri eta Bordaxuri antzezlana idatzi zuen. 1978an izen bereko antzerki taldea sortu zuten Txomin Hegi antzerkilariak eta kideek, urte bat lehenago, obra antzeztu zutelarik. Hegi ongi oroit da: «Bordaxuri izena Larzabali esker ezagun egin zen, nahiz berak antolatu zuen istorioa bere erara, egiazko bizitik hainbat urrunduz. Baina horri esker sartu ginen istorio horretan».

Larzabalek taularatu zuena ez zen egiazki gertaturikoa: «Inspiratu zen istorioaz, baina ez da errealitatean gertatu zena. Asmatu zuen Bordaxuriren inguruko familia», erantsi du Hegik. Alabaina, Martin Larralderen ordez, haren aita eta haren gainbehera baititu protagonista.

Hobendun baino jasaile

«Kantu hauek eman ditut Paubeko hirian/ Burdinez kargaturik, oi!, presondegian/ Bai eta kopiatu denbora berian/ Orok kanta ditzaten Hazparne herrian // Hok eman izan ditut ez xangrinatzeko/ Ahaidek, adixkidek, kuraie hartzeko/ Eta partikulazki, aita, zuretako/ Kantuok aditzean, semeaz oroitzeko».

Bordaxurik bertsotan agertu zuen nahikeria leial izan zaio: oraindik ere jendeak oroitzen baitu, are, hiltzailea ez baizik «injustizia» zerbaiten jasaile gisa. Ospitalek hala uste du: «Herriak hola jaso du kantua, benetan gertakari latza, hunkigarria. Bordaxurik berak ere hola nahiko zukeen».

Jean Arotzarenak, bere blogean, argiki kontatzen du Bordaxuri «hobendun baino gehiago, egoeraren jasaile» dakusala jendeak.

Antzerkiak edo bertsoek injustizia sentimenduaren kino samina garraiatzen dute. Ospitalek bezala, Hegik ere bat egiten du: «Bordaxuri memoria kolektiboan gelditzen da horrelako gaztigu txar eta zuzentasunik gabeko epaiketa baten biktima bat bezala. Zuzengabekeriaren sinbolo gisa gelditzen da gure memorian. Larzabalek maite zuen tragediak izan zirela oroitaraztea eta bere erara moldatzea».

Igandez ere etzan zituen Joseba Sarrionandiak Martin Larralde poemaren eleak, Hazparnen barna: «Martin Larralde ez da sekulan itzuli baina/ itzuli balitz/ (arantzak barrurantza itzuliak dituen sagarroiak lez)/ Itzuli izan balitz zer?/ Gaur igandea da».

Sarrionandia ederki oroit da zein testuingurutan idatzi zuen: 1986a zen, eta kukuturik bizi zen Hazparnen. Oroitzen da astero bazela GALen atentaturen bat eta jendarmeak «hara eta hona» zebiltzala eta «giroa arraroa» zela karrikan. Horregatik, ez zela etxetik ilkitzen; telebista ikusi eta irakurri egiten zuen: «Konturatzen nintzen zer alde zegoen Hazparneko gizartean: euskaldun tradizional arkaikoa alde batetik, eta kultura frantses modernoa bestetik. Bi nazio ziren; balea otarraina irensten».

Egoera politiko eta pertsonal horretan sortu zuen Sarrionandiak Martin Larralde poema, igande batez, karrikaratzen ausartu zen batean: «Galerianoaren kantua zen niretzat Hazparneko erreferentzia literarioa, eta Martin Larralderen mamua topatuko nuela iruditzen zitzaidan kalera irtetean; gutxitan irteten nintzen, arriskutsua zen, hainbeste polizia zebilen. Iganderen batzuetan promenatzen nintzen disimulatuagoa zelako, ohikoaz aparteko jendea ibiltzen zelako igandetan. Eta hortik sortu zen poema hori; Hazparne deskribatzen da apur bat, baina Martin Larralde da protagonista hipotetikoa; Martin Larralde hori, berrehun urte pasatu eta egungo edozein egunetan, igande honetan», erran du.

Hnuy illa nyha majah yahoo poema liburuan Sarrionandiak argitaratu zuen olerkiari, gerora, Ruper Ordorikak musika eta boza jarri zizkion, Dabilen harria diskoan, 1998an. Ordorikak testua ezagutu zuelarik berehala sentitu zuen bazela kantu bat: «Nik uste baduela poema horrek ikusgarritasun bat, hasieratik hasten denetik: 'Larre berdeak, etxe zuri, teila gorriak...', oso ongi ezagutzen ditudan bazter horiek ikustatzen, horrek deitu ninduen: irudi oso indartsuak, beti bezala, Sarriren poemagintzan».

Alta, Ordorikak oraino ez zekien Martin Larralde eta Bordaxuri bat eta bera zirenik; bertsolariaren lana ezagutzen baitzuen, baina ez istorioa. Orduan testuak berak eraman zuen istoriora. «Testua aberasten da jakinez zer dagoen gibelean. Kantua bilakatu da jende batentzako halako ereserki bat bezala. Eta poema horretan datza kontu guzia: 'Zerua itsaso zikin bat da', horrek irakurketa asko izan ditzake. Sekula itzuli ez zen gizona, nik hola aurkezten dut beti: eguneroko gauzek nola ahantzarazten duten urrun dena. Gogoan neukan Joseba. Bada paralelismo hori: etxetik alde egin behar duenaren lantua. Martin Larralderen pertsonan gauzatua».

Galerianoaz galdera

Bada, hala ere, Galerianoaren kantuaren egiletzaz eztabaidarik. Piarres Xarritonek dudan ezarri zuen bertsoak zinez Martin Larralderenak ote ziren: «Zuzen eta egoki iduritzen zait, auzo berean, 1815ean gertatu gertakari lazgarriaren oihartzuna, ene iduriko, Katxo-k [Manex Etxeto] berak, hots, Plumagaineko auzo lehenak zuela bertsotan jarri». Aitzinera ematen duen lehen arrazoia da Martin Larralde ez zela alfabetatua, epaiketaren artxiboek erakusterat eman duten gisan.

Egilea egile, Arotzarenak ohartarazi du poto bat dagoela bigarren bertsoan: «Gabe bi aldiz agertzen da».

Dena den, badirudi Bordaxuri koblakaria izan bazela; euskal kantutegiak baititu sinadura bereko bertso hauek ere: Andereño bat ikusi nuen igande goizño batez. «Gaia ikusirik, bere tragedia gertatu aitzinekoak direla dirudi», ondorioztatu du Joseba Aurkenerenak Bordaxuriren penak eta bertsoak artikuluan. Amodio istorio bat da. Ala horiek ere Katxo-renak ziren?