«Bizitzaren zati handi bat pasa dut orduan ikasitakoak baztertzen»

Giro lasaia dago astegun goizetan Hondarribiko alde zaharreko kaleetan. Eguraldia lagun iritsitako turista taldeek baino ez dute lasaitasun hori urratzen. Hizketan lasai ari da Arantxa Urretabizkaia (Donostia, 1947); patxadaz, gogoeta eginez, umorez tarteka, kontatzen ditu garai batekoak nahiz gaur egungoak. Denboran atzera egin du bere lan berrienean, Pamielarekin plazaratutako Zuri-beltzeko argazkiak liburuan. Ez da bere nahia atzera begira bizitzea, baina haur zen garaiko kronika osatzen «eroso» sentitu da.

Zuri beltzeko argazkiak memoria liburua da, baina ez da. Haurtzaroa ardatz duzu, baina esana duzu ez zenuela hori kontatu nahi... Zer kontatu nahi zenuen?

Ez, niretzat kronika bat da, sasoi bateko kronika, baina osagai nagusia memoria da, memoria hutsa. Esan nahi dut nik badakidala memoriak gezurra esaten digula beti, fikziogile izugarria dela memoria. Ahizpa daukat aldamenean, eta egina zegoenean pasa nion; besteen bizitzetan sartzeak estutasun pixka bat ematen zidan, baina ez nuen egiaztatu nahi izan harekin, hor utzi nahi nituen nik neure buruari kontatzen dizkiodan gezurrak.

Esan duzu orduko kronika bat egin duzula, ez zenuela egin nahi lan autobiografiko bat. Zergatik?

Edozein idazlek erabiltzen ditu oroitzapenak, baina oroitzapen gordinak ez nituen sekula erabili, eta pentsatu nuen sekula egin gabea zena interesantea zela egitea. Azkenean, literatura niretzat zerbait baldin bada, askatasunaren esparrua da; hor nahi dudana egiten dut. Kazetari bezala lan egiten dudanean ez da bakarrik nik nahi dudana, baina hemen... Pentsatu nuen, «ez dut sekula hau egin; ba, egingo dut». Izan nituen erreparo ideologikoak...

Ideologikoak?

Bai, zeren suposatzen da zaharrok, behin adin batez gero, pasatzen dugula bizitza atzera begira, gertatutakoei bueltak eman eta eman. Horiek dira aitonaren batailatxoak. Eta nik ez dut uste zaharra izan arren atzera begira bizi behar dudanik, horregatik diot ideologikoarena. Pentsatu nuen, «hau egin nahi dut orain, gero beste gauza bat egingo dut»... baina izan nituen erreparo horiek.

Erreparo ideologikoak aipatzen dituzu, baina bestelako mugak ere jarri dizkiozu kontakizunari, kontu intimoegiak ez aipatzea, adibidez. Zergatik hautu hori?

Nik egiten dudana ez da arau besteentzat; arauak niretzat dira, bakoitzak egin dezake nahi duena. Nik agian gustura irakurri ahal ditut Laboaren alargunak idatzitakoa [Mari Sol Bastidaren Memoriak: Mikel Laboaren biografia bat], Idoia Estornesena... Baina haurtzaroa bakarrik kontatu nahi nuen nik, eta haurtzaroan singularra erabiltzea oso zaila da; ahizparekin urtebeteren aldea daukat, anaiarekin birena, eta gurasoak ez dira bizi, baina haiek bai. Gainera, ez ditut nire intimitateak kontatu nahi, hori niretzat bakarrik geratzen da, eta argi nuen ez nuela besteen bizitza inbaditu nahi.

Gaurko gazteak ordukoak baino okerrago bizi direla esan ohi da, eta zuk ezetz diozu, ziur.

Ni baino okerrago ez dira biziko, ziurtatzen dizut ezetz. Ez da egia. Hori ere egon zen hau kontatu nahiaren atzean, hori, eta beste zera bat asko errepikatzen dena, esaten denean «hau Francoren garaian gertatzen zena zen, Francoren garaian bezalaxe»... eta ez da egia. Errazegi esaten da hori.

Beste garai batzuk bezala, haurtzaroa ez ote den idealizatzen...

Hori seguru, eta zaharrok hori egiten dugu etengabe, baina nik ez, nik ez dut idealizatzen inondik ere; nik ez nuen paradisurik ezagutu haurtzaroan. Uste dut orain mila aldiz hobeto bizi garela.

Pobreak zinetela kontatu duzu. Haurra zinela, jabetzen al zinen?

Pobreak ginen; guk ezetz uste genuen baina... tira, mugan ginela bai, galdetzen genuen, kezka hori zegoen, pobreak gara ala ez gara? Gu baino pobreagoak asko ziren, baina bai, guk gosea ez dugu pasa, baina hotza sekulakoa! [barrez]

Jaio zinenean aita kartzelan zegoen. Han ezagutu behar izan zenuen, hiru hilabete zenituela.

Bai, gu orduan bizi ginen kartzelatik ehun metrotara; ama maiz joango zen edo, eta moja batekin lortu zuen halako tratu berezi bat. Mojak esan zion eramango ninduela aitarengana.

Zortea izan zenuten harekin...

Bai, bueno, gure ama nahiko trebea zen... Mojaz inguratuta pasa zuen bizi osoa; beraz, bazekien nola tratatu mojekin [barrez].

Gerrak asko markatu zuen zure familia, baina beste askotan bezala, gerra, kartzela... aipatu ere ez ziren egiten zuen etxean.

Ez, ez ziren aipatu ere egiten, baina markatu gintuzten, bai. Horrek asko pentsarazi dit gaurko egoerari buruz. Esan nahi dut, orduan estali egin nahi izan zen, estali genuen eta azaleratu da; orain estaltzen ahalegintzen bagara, azaleratuko da, eta hemendik bi belaunalditara ibiliko dira gu orain gabiltzan bezala, bide bazterretan gorpuak bilatzen. Nik erreferentzia hori hartzen dut. Ezin da estali, zeren ez da posible; diktadura batek ez zuen estaltzea lortu.

Hala ere, haurra zinela, zuretzat gerra zer zen?

Ezer ere ez, zeren niretzat gerra, uste dut liburuan esaten dudala, Koreako gerra zen; horren irudiak nituen eta ditut gogoan. Baina bestela, gure etxean ez zen gerra aipatzen, eta ez gure etxean bakarrik. Hor dago isiltasun bat nik ondo ulertzen ez dudana; badakizkit osagai batzuk, baina ez zaizkit nahiko iruditzen. Adibide asko daude... Guri Aberri Egunean amak esaten zigun: «Joan, eta esan aitari zorionak». Eta guk, «zorionak? Zergatik?», eta esaten zigun «berak badaki»; orduan joaten ginen eta esaten genion «aita, zorionak!», baina zer ari ginen ospatzen arrastorik ez... «Berak ulertuko du», esaten zuen amak; ulertzen zuen, noski, baina guk ez.

Emakumeek gehiago isildu behar izan zutela iruditzen zaizu? Zure kasuan, nondik jaso zenuen gehiago?

Aitarengandik. Amak ez zituen haiek gehiegi gogoratu nahi. Ama hil zen duela hamar urte, eta izan zuen denbora ikusteko arrazoia beraien alde zegoela; hori inportantea da. Aitak ez zuen hori lortu; 1969an hil zen, oraindik Francori sei urte geratzen zitzaizkion. Baina emakumeen kasuan gertatzen da irabazleak eta galtzaileak bat etorri zirela emakumeak zer egin behar zuen eta nola jokatu behar zuen; horretan ez zegoen desadostasunik Elizaren eta etxearen artean.

Eliza etxe barruraino sartua zenutela kontatzen duzu liburuan.

Ametsetaraino! Jaun eta jabe zen.

Gaur egunetik begiratuta, gazteentzat adibidez, hainbesteko eragina harrigarria gerta liteke...

Bueno, urteek zerbait erakusten dizute... Haurra zarenean uste duzu zure bizitza dela mahats mordo bat, eta denak direla handixeagoak edo txikixeagoak, mahats aleak. Eta gero ikasten duzu mahatsa dagoela, baina meloiak ere bai, sagarrak... [barrez]. Orain behintzat badakit egongo zela gu bezala jendea, Elizaren menpe zegoena. Baina bai, izugarria zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun.

Amak, berriz, etxetik kanpo lan egiten zuen. Horrek beste ikuspuntu edo independentzia bat ekarri ziola uste duzu?

Independentziarik ez zion eman, ezta berea izanik ere etxean sartzen zen soldata bakarra. Baina eman zion amari munduarekiko beste... aberastu egin zuen. Gero jabetu nintzen bentaja handia izan dela, kontatzen dudan arren txikitan lotsa ematen zidala...

Lotsa, ez zelako ohikoena, ezta?

Bai, beste amek ez zuten etxetik kanpo lanik egiten. Hala ere, gure familian, XIX. mendearen erdialdera arte etxekoandre hutsik ez da egon, eta horrek, kontatzen dudanez, lotsa ematen zidan, baina gero ikusi nuen sekulako bentaja zela; nire adineko askori esan zieten ezkondu eta lana uzteko.

Elizaren itzal luze horrek, eragin horrek... traumarik utzi al dizu?

Ez dut uste. Nire ahizpari niri baino gehiago [barrez]. Aurkezpenean esan nuen liburu hau ahizpak idatzi izan balu garratzagoa izango zela, eta anaiak idatzi izan balu gozoagoa [barrez]. Ez, gauza batzuetarako karratua naiz, baina pasa dut nire bizitzaren zati handi bat, handi bat, orduan ikasitakoa baztertzen. Horregatik, niri norbaitek esaten didanean «horrela hezi gintuzten-eta», esaten dut horrek balio duela 18 urte dituzun arte; hortik aurrera zuk hartzen dituzu zure erabakiak eta zuk aukeratzen duzu zure bidea.

Liburuan azaltzen duzu nola Elizak gorputzaren gaineko aginte erabatekoa ere bazuen. Horrek, gerora, emakume gisa emango zizun zer pentsatua...

Tira, zirrikituak baziren, eta horretan bai, ni espezialista bilakatu naiz ihes egiteko zirrikituak bilatzen. Badut deformazio hori, eta agian horri emandako erantzuna izango da [barrez]. Nik orain ezin dudana ulertu da nola iruditzen zitzaigun normala gure anaiaren lehentasun hura, hain erabatekoa; ez genuen protestarik egiten, eta ez dakit nola, ze ni eskolan lotsagabea nintzela esaten zuten...

Lotsagabea izango zinen, baina aldi berean, liburuan kontatzen duzunez, erabat txintxoa...

Ezin txintxoagoa. Gaiztotu naiz dezente, e? [barrez] Baina kosta zait. Uste dut urteek gauza on bat ematen badizute, baldin eta erabili nahi baduzu, askatasuna ematen dizutela; libreago zara, esan dezatela sudurraren muturrean jartzen zaiena. Miopea naiz, betaurreko hauek [jantzita dauzka] graduatuta daude, eta ahalegintzen naiz miopia moduko bat garatzen bizitza normalean ere... Gauza batzuk lausotuta ikusten ditut [barrez].

Haurtzaroko gauza asko ahaztu nahian urteak igaro dituzula diozu, baina beste batzuk ez dituzu ahaztu nahi izango... Adibidez?

Ez, gauza batzuk gelditzen dira modu naturalean, beste batzuekin buruak egiten du garbiketa moduko bat. Baten batek esan dit, eta asko eskertu diot, normalean zaharrok haurtzaroaz hitz egiten dugunean nostalgia kutsu bat igartzen dela, eta niri ezetz. Ez, ez dut haurtzaroaren nostalgiarik.

Zuen etxean euskara mantendu izana, adibidez, baduzu gordetzekoen artean, oso inportantea den zerbait bezala, ezta?

Bai. Liburuaren sarreran jartzen dut kontatu nahi dudana dela nire ikuspuntutik, familia euskaldun, euskaltzale, antifrankista, kristau eta langile batetik. Arantxa Iturbek elkarrizketa bat egin zidan irratian, eta esan zidan, «zer geratzen da horietatik?», eta zen galdera bat neure buruari egin ez niona. Antifrankista iraganean gelditu da, kristau ere erabat fuera... Langile eta euskaltzale, bai, horiek geratzen dira.

Nostalgiarik gabe deskribatzen duzu zure haurtzaroa. Esango zenuke zoriontsua izan zinela?

Bai, ze gauzarik inportanteena genuen: guk bagenekien maitatuak ginela. Bai, zoriontsuak ginen, zoriontsu izan litekeen neurrian. Esaten da haurrek maitasuna behar dutela, baina arreta ere bai, eta guk biak genituen.

Zure kronika 1960an amaitzen da. Argi zenuen hasieratik haurtzarora mugatu nahi zenuela?

Bai, beti izan nuen argi haurtzaroa bakarrik kontatuko nuela.

Eta behin hasita, ez zizun jarraitzeko tentaziorik eman?

Ez, eta uste dut ez dudala egingo. Kitto, egin dut nahikoa. Garai interesanteak bizi izan ditut, sasoi bateko jende asko ezagutu dut... Baina ez dut hori kontatu nahi, oraingoz ez behintzat [barrez].

Bestelako ariketa bat egin duzu oraingoan, fikzioa alde batera utzita... Eroso sentitu zara?

Oso, gainera horregatik egin dut. Kontatu dut inon, Atxagak eskatu zidan Erlea-rako kontakizun autobiografiko bat, eta egin nuen eta sentitu nintzen eroso. Bai, ez dut minik nabaritu. Etxean gizonak galdetzen zidan, «eta ez da traumatikoa zuretzat gogoratzea?». Bada, ez... ni immunizatua nago; ni sufriaraztea ez da erraza.

Gustatu zaizula esperimentua...

Bai, eta gainera ez dut sufritu eta... niri ez zait sufritzea gustatzen.

Eta bestelakoak idaztean, sufritu izan al duzu?

Bai, nik ez dut ondo pasatzen, da niretzat lanik zailena. Gero lortzen dudana iruditzen bazait balekoa, horrek ematen didan satisfazioa ez dit beste ezerk ematen, baina ongi pasa... Begira, nik bonsaiak egiten ditut, eta haiek zaintzen pasatzen dut primeran; ez dut zertan idazten jardun.

Orduan, zergatik idazten duzu?

Ba, ez dakit ba... Galdetu izan diot neure buruari, ze pasatu ditut urteak literatura idatzi gabe. Irudi oso garbia dut: zuk idazten duzu liburu bat, eta orduan jartzen duzu aurpegia jendearen begi bistan, eta pasatzen denak edo ez zaitu ikusten, edo zaplazteko bat ematen dizu, edo muxu bat... eta galdetu izan diot neure buruari, ze premia daukat nik arrisku horietan sartzeko? Ez dakit... Bulkada bat da, betidanik izan dudana. Nik errezatu izan dut, asko gainera, idazle bilakatzeko [barrez]; 16 urtetatik aurrera ez dut errezatu, baina lehenago gogoan dut Ama birjinari eskatzen niola [barrez]. Nik orduan uste nuen idazle izatea zela grazia bat; musak ez zeuden nire esparru ideologikoan, Ama birjina bai... Gero ikasi dut ofizio bat dela, eta ez dagoela inori ezer eskatu beharrik [barrez].

Zergatik panpox kaleratu zenuenean emakume gutxi zebiltzan euskaraz publikatzen...

Momentu hartan ni bakarrik nintzen; pixka bat lehenago zegoen Amaia Lasa, baina gero beste bide bat hartu eta utzi zion, eta urte batzuetan ez zegoen beste inor. Gero etorri ziren Itxaro Borda, Mariasun Landa... eta gero gerokoak, baina nik ez nuen hori buruan e?

Ez zenuen sentitu halako bertigorik plazara ateratzeko?

Bai, baina ez emakume nintzelako, ez nion neure buruari horrelakorik esan. Lur-eko garaian, gazte garaian, oso gaizki ohitu ninduten; orduan sentitzen nintzen taldeko kidea, inongo diferentziarik gabe. Arestirekiko bai, baina zaharragoa zelako, eta bazuen jarrera pittin bat paternalista niri buruz; jabetzen nintzen, baina zegokion... Gero, ikusi dut ez dela horrela izan, gaizki ohituta nengoela; geroztik beti izan naiz neska, baina orduan sentitzen nintzen berdintasun maila batean. Baina orain jada ez nau gogaitzen, grazia eta dena egiten dit; orain, 30 urteko idazle gazte bat izan liteke paternalista nirekiko, eta igartzen dut eta pentsatzen dut, «nondik ateratzen duzu zuk balore hori?».

Bada, ez dakit ba gauzak hobetu ote diren orduan...

Izugarri hobetu dira. Atzera begiratzen baduzu, mendian bezala, gailurra urruti ikusten duzu, baina ikusten duzu eginiko bidea, eta oso luzea da. Orain, neska izatea eta idaztea oso gauza normala da.

Ildo horretatik nola ikusten duzu egungo egoera?

Izugarri ondo, inoiz baino hobeto. Emakume gazte asko dabiltza, gazte asko, zaharrok ere bai, belaunaldi ezberdinak produzitzen; hori ez da gertatu izan. Eta aldaketa izugarri bat ere gertatu zaigu: gure lanak interesa duela gugandik kanpo, eta begiratzen duzu euskal literaturaren historia, eta hori ez da sekula gertatu. Oso inportantea da; hor Atxagak zabaldu zuen bidea, eta orain gutako edonork itzultzen ditu gure liburuak. Txikia agian, baina interesa badute hemendik kanpo.