«Bizitza kontatzeko modu bat ere bada ironia»

«Irratilaritza» du bizibide, baita bizipoza ere Arantxa Iturbek (Alegia, Gipuzkoa, 1964). Irratian 33 urte daramatzan arren, Euskadi Irratiko Arratsean saioa hasi aurretik oraindik ere urduri jartzen dela aitortu du. «Uste dut hori sentitzen ez dudan egunean utzi egingo dudala, ze ardurak sortzen dizun urduritasun bat da; urduri jartzen naiz, eta ez nuke nahi urduri ez jarri». Hala ere, egunero gozatzen duela dio, lanbidea berak bezala ulertzen duten lankide-lagunak dituelako alboan, artistak elkarrizketatzen eta kultur gaiak jorratzen dituelako, eta entzule «konplizeak» dituztelako. Mundu txikiak sortzea delakoan, uhinetan konbertsazioaren artea gehiago praktikatzearen aldekoa da. Eta horixe egiten du berak mikrofonoaren aurrean, bi aldeetan.

Mikrofonoaren beste aldean jarri da oraingoan bere beste bokazioaz, literaturaz, hitz egiteko, eta hari buruz ere pasioz mintzo da. Hitz gutxirekin ahalik eta gehienaesateko erronkaz, pertsonaiez eta haien ezinez... Irakurleen konplizitatea topatzeak «poza bikoiztu» egiten badio ere, poza ja ordura artekoan, prozesuan datorkiola dio. Gozatu du Honetara ezkero (Susa) liburuko narrazioak idaztean ere. «Honetara ezkero edo Hemendik aurrera da kontua», dio ipuinetako batean pertsonaia batek. Esaldi hori izan liteke liburuko 29 narrazioak lotzen dituen haria. Iturbek halako egoeretan jarri baititu bere pertsonaia gehienak. Ipuin laburrak dira, hitz gutxiren bidez irakurleari bere istorioa eraikitzeko amuak ematen dizkiotenak. Ironiaz bustiak. Eta hemendik aurrera horren alde egitea iradokitzen dutenak.

2006koa duzu aurreko narrazio liburua, Kontu-jaten (Alberdania). Zerk animatu zaitu berriz ipuinekin plazara ateratzera?

Gogoak. Ipuinak aspalditik neuzkan buruan; hori dute ona, oso laburrean eta oso momentuan idatz daitezke, baina aspalditik daude zurekin; esango nuke liburu honetako gehienek ia bizi osoa daramatela nire buruan. Urte asko pasatu nituen argitaratu gabe, seguruena izu eszenikoagatik, plazaratzea ere ez zaidalako gustatzen. Kuriosoa da, ze barreraren beste aldean lan egiten dut, eta urteekin pentsatu dut oso ondo egindako aukera bat izan dela: ez zait erantzutea gustatzen, galderak egitea gustatzen zait. Badakit zure lan bat defendatu behar duzunean erantzunak eman behar dituzula, eta oso deseroso sentiarazten nau. Nire bokazioa bestea da. Ipuinak sekula ez dira erantzunak emateko, galderak airean uzteko baizik. Baina kasu honetan gogoa nuen. Koadernoa zuri atera berri zen, elkarlan batetik. Eta esan nuen: «Zerbait neure-neurea egin nahi dut, behar dut eta momentu honetan gogoa dut». Eta zoro moduan hasi nintzen idazten. Baina,tira, erantzun laburra da gogoak eman zidala, eta ederra da gogoak ematen dizuna egin ahal izatea. Ez da beti lortzen [irribarrez].

Orotara, 29 narrazio bildu dituzu liburuan, laburrak guztiak. Istorio bat kontatzeko, neurri laburrean kabitzea ez al da zailagoa?

Nik uste dut baietz. Badaukat inpresioa laburrean idaztea oso gutxietsia dagoen lan bat dela, ze badirudi nobela luze bat idaztea dela benetako gauzak, gauza serioak idaztea. Nik arnasa luzean hasteko ez dut eragozpenik, baina tentatzen nauena edo desafio moduan bizi dudana da juxtu ahalik eta laburrena kontatu ahal izatea. Batetik, ariketa pertsonal moduan gustatu egiten zaidalako, eta, bestetik, irakurleari nolabaiteko erronka bat jartzeko. Nik nahiago ditut printzak, neronek osatu pertsona horren biografia, une horretako egoera edo dena delakoa. Estilo kontu bat da, gustu kontu bat. Bestetik, luzean eginda badaukazu, horri kentzea batzuetan mingarria da.

«Bonsai ipuinak» deitu izan diezu, kimatze prozesu horren irudi modura. Gustura aritu zara horretan, ala mingarria ere izan da?

Nik disfrutatu dut, ikaragarri! Ez dut sekula bonsai bat egin;ez dakit bonsai batekin disfrutatuko nukeen, ze esaten dute sufriarazi egiten zaiela. Baina ipuinek ez dute bizitzarik, eta ez diezu sufriarazten.

Gorka Arrese editoreak, berriz, ipuin «bizkorrak» deitu zituen. Bat zatoz definizio horrekin?

Oso definizio polita iruditu zitzaidan, eta, gainera, harrotasun puntu bat sentiarazi zidan, bizkorra-k dituen bi esanahiengatik: ez da bakarrik azkar doazela, baizik eta bizkor, inteligentziarekin loturik. Tira, pentsatu nahi dut bi zentzuetan esan zuela [irribarrez].

Idazketa prozesua ere bizkorra izan al da? Nola aritu zara?

Idazketa bera bai. Martxoan deitu nion [Arreseri] ipuin batzuekin hasita nengoela esanez, eta azaroan argitaratu zen liburua. Ordurako, esango nuke ipuinen erdiak zerbait idatzita baneuzkala, baina buruan neuzkan gehiago. Idazteko ez duzu denbora asko behar; pentsatzeko behar duzu denbora asko, edo aldaketak egiteko.

Kimatzeak hartu dizu denbora.

Bai, pentsatuta neukan hori nola jarri, formak pentsatu, nondik hasi eta bukatu... askotan niretzako jolas hutsa diren gauzak.

Behin kentzen hasita, izenik ere ez dute pertsonaiek.

Hori gerora egindako ariketa bat da. Hasieran batzuek bazuten; uste dut bi ipuinetan mantendu ditudala izenak, ezinezkoa nuelako kenduta ulergarri egitea. Beste batzuk izenik gabe sortu nituen, irudipena dudalako izenek ikaragarri markatzen dutela istorioa. Bakoitzak gure istorio eta izenak ditugu buruan, eta izen bat entzutean, ja eraikitzen dugu horren inguruan pertsonaiaren ez fisikoa bakarrik, baita izaera ere. Eta iruditzen zitzaidan horiek kenduta askoz ere biluziago geratzen zirela pertsonaiak, eta gertaerei edo esaten zutenari inportantzia handiagoa ematen niela. Bueno, jolasak dira.

Eman dezake izenak eta lekuak zehaztea, deskribatzea, narrazio baten ezinbesteko osagaiak direla, baina zuretzat ez dira.

Niretzat, ez. Nobela mota batean, bai, eta lekuak ere garrantzitsuak dira, baina, hemen, batez ere pertsonak daude, eta haien ezintasunak, eta iruditzen zait horiek hemen edo han oso antzekoak behar dutela izan. Pertsonetan arreta jartzen dudanean, pertsonetan ari naiz jartzen, eta ez hainbeste inguruan duten horretan, ez zait garrantzitsua iruditzen.

Hasieran, buruan zenituenean, pertsonaiak askoz garatuagoak zenituen? Bazuten biografiarik?

Bai, bazuten. Ez nituen idatzita e, baina buruan bai, jakina. Nik badakit nolakoa den autobidetik eroritako harri batek semea hil dion ama horren bizitza jaio zenetik hori gertatu arte. Nik badakit, baina nahi dudana da zuk imajinatzea zuk nahi duzun bezalakoa. Nik kontatu dut zer gertatu zaion istorioaren une jakin batean; gainerakoa imajinatu zuk, egin zuk zerbait, ez dut dena nik egingo.

Narrazio gehienetan emakumeak dira protagonista.

Hala ateratzen zait, ez da ezer bilatua. Protagonista bakarra da gizona, eta hori ere hala atera da. Beti idatzi izan ditut emakumeei buruzko istorioak, eta ez gizonenak idazteko gai ez naizelako; emakumeenak interesatzen zaizkit batez ere, eta gero eta gehiago, iruditzen zaidalako baditugula kontatu ez diren zenbait gauza kontatzeko. Asko, gainera, adin batetik aurrerakoak dira. Eta gure gizarteak onartuko ez lituzkeen erabaki edo jarrerak hartu dituztenak.

Horiek interesatzen zaizkit. Polonian ipuin jaialdi batean izan nintzen, eta andre batek esan zidandeigarria egin zitzaiola nire liburuko protagonista guztiak «amonak» zirela —hala deitu zien—, Europan oso gutxi azaldu izan dela amona protagonista; askotan dagoela hor, baina gauza nostalgiko edo haurtzaroko bat bezala, sekula ez amona izaeradunak, gaiztoak, etsipena onartzen ez dutenak. Emakumeak pertsonak gara, denak ezberdinak. Alde horretatik, asko interesatu zait protagonista moduan, eta adin batekoa, ez etxean biloben zain dagoen amonatxoa. Nahi ditut amonak esango dutenak: «Iritsi naiz honaino, baina hemendik aurrera ere bizi nahi dut». Nire adineko jendea ikusten dut ere, esanez: «Tira, adin honetara iritsita... honetara ezkero...». Honetara ezkero, zer? Bizirik zaude, ondo zaude... egin gauzak ahal duzun neurrian! Bueno, hori pentsatzen dut teorian, orduan, horretatik asko dute nire amonek.

Oro har, honetara ezkero egoeran jarri dituzu pertsonaiak, dauden lekutik atera ezinik bezala...

Bai, kanpotik ikusita, oso erraza ematen du ateratzea, baina hori da mezua, atera hortik, utzi etxe hori, utzi senar hori!

Ez dirudi lekur ederrena egoteko. Istorio bat eraikitzeko bada?

Ez segur aski hala pentsatuta, baina irakurtzen hasten zara, eta beti ari naiz ezintasun egoerei buruz, egoera patetikoei buruz.

Gure artean zabaldua dagoen jarrera bat iruditzen zaizu honetara ezkero horretan egotea?

Ez dakit, baina baietz iruditzen zait. 20 urterekin ez zaizu iruditzen, baina askotan bizitzak eramaten zaitu ez zuk pentsatu dituzun toki batzuetara, baizik halabeharrez, hobe beharrez... Eta bat-batean plantatzen zara 50 urte pasatxotan, begiratzen duzu atzera, eta esaten duzu: «Mundua jango nuela uste nuen atzo, eta orain hemen nago, isilik edo 'tira, ez nago hain gaizki ere'...». Barkatu? Ezin dut horrekin; ezin dut neronen buruarekin e, ez naiz ari inor salatzen. Eta horren aurka altxatzen naiz. 20 urterekin nuen errebeldia gogo hori —eta ez naiz ari errebeldia politiko, sozial bati buruz, ari naiz gauza txikiekiko errebeldiaz—, berdin-berdina dut barruan. Jende asko ikusten dut inguruan zoriontsu horrela, eta fenomeno iruditzen zait. Problema dut hor zoriontsu sentitzen ez den jendearekin. Orduan, istorio guztiak hortik ateratzen zaizkit, ezin dut saihestu.

Horren kontra altxatzeko modu bat dira zure ipuinok?

Bai. Ez dakit horrela jasotzen diren, baina nire partetik oihu bat dira. Zer egiten ari gara? Herri honetan gatazkarekin daramatzagu urteak... Gatazkak daude lau paretaren barruan, inork kaso egiten ez dien gatazka txiki horiek, eta denok bizi ditugunak gutxi asko; geure etxeko lau pareten barruko harremanei buruzko gatazka horiek bai konpartitzen ditugu, onerako edo txarrerako.

Lehen ipuin liburutik duzu harremanena gai kutuna. Askotarikoak agertu dituzu honetan ere.

Munduko gairik inportanteena iruditzen zait, bizitza bat zoriontsu edo zorigaitzeko egiteko adinakoa. Bizitzan edozer gauza gertatzen zaizula, txarrena jo dezagun, lagunduko dizun eta konplize izango den jendea baduzu inguruan, salbatua zaude; munduko gauzarik ederrena gertatuta ere, adiskidetasun sare horrek kale egiten badizu, bakarrik bazaude, zer zentzu dauka? Niri munduko gauzarik inportanteena iruditzen zait; zitzaidan, eta zait orain ere.

Harremanen bidez gauza askori buruz hitz egin daiteke?

Denetaz, bizitzaz hitz egin daiteke harremanetatik hasita; hori da bizitza, nire ikuspegitik, iruditzen zait munduko gauzarik inportanteena. Onartzea zu nolakoa zaren eta tokatzea parean pertsona bat bizitzan —bikotearen kasuan adibidez— onartuko duena nolakoa zaren, eta zuk bera den bezala, eta elkarren konplize izatea, eta berdin lagunak... Horren adinako satisfaziorik ezin dut topatu.

Ironiaz busti dituzu kontakizunak. Pertsona horien egoeraren kontrapuntu moduan agian?

Bizitza kontatzeko modu bat ere bada. Beste salbazio taula bat da umorearena. Bizitzan nahiko ironikoa naiz, eta idaztean ere tarte hori eman behar diet kontakizunei, ez itotzeko, bestela arnasarik gabe utziko nituzke. Eduki behar dute puntu ironikoa; ez dut uste umorea denik, gehiago da ironia.

Esaten ez direnak ipuin askoren osagaiak dira. Zuk ere praktikan jarri duzu ariketa hori idaztean, dena ez esanez. Zer asmorekin?

Erabat. Ariketa bat da, estilo bat, ez da kontzeptualki pentsatutako zerbait. Gehiago da jolas bat.

Irakurle bezala ere den-dena ez jakite hori gustukoa duzu?

Bai, asko gustatzen zait.

Ezinegona ere sor dezake...

Bai, baina irakurle moduan asko gustatzen zaizkit ezinegona eragiten didaten istorioak. Nik ere asko disfrutatzen dut 800 orrialdeko istorio potolo eta dena kontatzen duen batekin, ondo kontatua badago, baina seguru asko lehenago ahaztuko dudala hori, bi lerrotan barrenean zerbait eragin didana baino. Egia da oso tenple oneko egon behar duzula zenbait gauza irakurtzeko; gauza batzuk egiatan ukitzen zaituzte barruan; idazle dezenterekin, eta idazle emakume dezenterekin gertatu zait. Badago hor hariren bat, konplizitate bat, irakurle moduan eskertzen dudana. Batzuetan pentsatzen dut: «Nire burua horraino joan da, hortaz ariko da?». Eta zuk eman behar diozu irtenbidea. Irakurketak beti ezin du izan gauza atsegin eta polit bat. Nik irakurle moduan asko eskertzen dut astindu txiki bat eragiten didan istorio zati bat. Berdin pelikulekin, musikarekin... Batzuetan bai, baina askotan ez da edertasuna topatu nahi duzuna, badago hor beste zerbait... Ez dakit, esaten da denok idazten ditugula irakurri nahiko genituzkeen istorioak; igual da pentsatzea badaudela hor arima batzuk munduan elkar ulertuko genukeenak elkar ezagutuko bagenu.

Liburu hau bakarrik ez, Koadernoa zuri nobela ere plazaratu duzu urte berean. Oso ariketa ezberdinak izan dira zuretzat?

Oso diferenteak, ez dute zerikusirik. Koadernoa zuri biren arteko lan batetik dator. Agurtzane Intxaurragak eta biok urte asko daramagu elkarrekin antzezlanak idazten. Haren antzezlanak dira nik idatzitako testuen gainean, baina beti idazten ditut nahierara; idazten dut zati bat, eta bera joaten da esaten hau edo bestea... [Xabier] Mendigurenek aipatu zidan, eta Agurtzanek ere esan izan dit antzezlanak argitaratu beharko genituzkeela. Ni beti izan naiz nahiko uzkur, baina saiatuko nintzela esan nion Xabierri; ea akotazioak kenduz, akzioak narrazio bihurtuz... ea nola eusten zion testuak. Irakurri, gustatu, eta argitaratu egin zuten. Ez du ipuin liburuaren prozesuarekin zerikusirik.

Hika Teatroak oholtzara eraman zuen istorioa, zure beste testu askorekin egin bezala. Nolakoa da zure eta Intxaurragaren arteko urteetako elkarlan hori?

Teknikoki bakarrik idazten dut, baina denbora guztian telegidatuta bezala. Beti gaude komunikatuta, elkartzen gara tarteka aurrez aurre kafe bat hartu eta ideiak zehazteko, eta idatzi nik egiten dut, baina gero berak esaten dit hau, hori... Oso ariketa aberasgarria da guretzat, ze berak ikusi egiten du etengabe, eta nik entzun; bera ari da etengabe pertsonaiak eraikitzen, eta ni entzuten zer ari diren esaten. Bera doa eraikitzen ikusten dena, eta ni noa hori idazten bere obraren beharren arabera. Ikaragarri langilea da, izugarri konstantea eta oso perfekzionista. Asko ikasi dut berarekin. Egia da, oso gu bihurtzen garela, baina azken erabakiak harenak direla, ze gero obra berak defendatu behar du aktoreekin jendaurrean, eta ja beretzat geratzen da; ni erabat arduragabetzen naiz orduan.

Zure saioan kultur sortzaileak elkarrizketatzen dituzu egunero-egunero. Zuri sormenerako akuilu suertatzen zaizu hori? Eragiten dizu nolabait?

Ezetz esango nuke. Ari naizenean beste idazle baten liburua irakurtzen nik ahaztu egiten dut idazlea naizenik. Bueno, ezinbestekoa izango da bere tokian jartzea zenbaitetan, «hau horregatik egingo zuen, eta hemendik galdetuko diot...». Baina nire lanengan esango nuke ez daukala eraginik.

Orduan, agian sortzaile izatea da zure lanbidean, elkarrizketak egiteko eran eragina duena?

Bai, seguru baietz, hori ezin da apartatu. Badaukat sortzen duen jendearekin nolabaiteko enpatia bat, badakidalako barreraren beste aldean nik zer ezintasun izan ditudan, edo zer momentu on. Ez dakit, baina idatziko ez banu, uste dut berdintsu egiten eta nire sormenerako gogo hori irratian gauzatzen saiatuko nintzatekeela. Galderak egiten ari dena ez da bakarrik galderak egiten ari; irratian, pareko pertsonarekin konbertsazio bat sortzen ari zara. Irratia egiteko modu bat da, eta uste dut oso gutxi praktikatzen dela.