«Beti idazten dut kamerarekin, baita kamera kentzea erabakitzen dudanean ere»

Orain 53 urte argitaratu zuen Anjel Lertxundik (Orio, Gipuzkoa, 1948) bere lehendabiziko liburua, Hunik arrats artean (1970, Lur), nahiz eta lehenago hasi zen bere kasa idazten. Dozenaka lan egin ditu harrezkero, eta makina bat sari jaso ditu. Kultur Merezimenduaren domina jaso zuen asteartean Zarauzko Udalaren eskutik, eta, aste honetan, bere lan eskergari buruzko ziklo monografiko bat egingo dute lehen aldiz, EHUko Udako Ikastaroetan.

Idazletzat zauzka askok. Baina urte luzez aritu zara maisu eta kazetari lanetan ere.

Bai. Halere, nik neure burua betidanik izan dut idazletzat; nerabezarotik. Gertatzen dena da, ni hasi nintzen garaian, idazle izateagatik ez zela ordaindu ere egiten. Ez genituen eskubideak ere kobratzen. Xabier Letek zioen bezala, zerbitzuko lanean aritzea, horixe zen garai hartan idazle izatea. Maisu eta kazetari lanetan ere aritu nintzen, bai; idazle izatetik soilik ezin baitzen bizitza aurrera atera. Nolabait, euskararekin zerikusia zuen kulturgintzan aritu naizela esango nuke. Idazten hasi nintzenean, sekulako gauza pila zegoen egiteko euskalgintzan. Orduan, tapa zulo batzuk bezala ibili izan naiz nire belaunaldi kide batzuekin batera.

22 urte zenituen estreinako liburua argitaratu zenuenean: Hunik arrats artean. 75 urteko talaiatik nola begiratzen diozu lehen liburua argitaratu zuen mutiko hari?

Ba, begira, esango nuke idatzi dudan liburu ausartena dela Hunik arrats artean. Absurdoaren teatroa irakurtzen ari nintzen orduan, asko interesatzen zitzaidan, eta liburuak baditu horretatik elementu dezente. Liburu berezia izan zen argitaratu zenean, orduan argitaratzen zirenekin alderatuz, oso desberdina baitzen. Ondoren ere egin nituentraza horretako jardun batzuk, baina egia da nire idazkuntzak beste bide bat hartu zuela.

Zein bide?

Irakurleen jardunarekin zerikusia zuen bide bat, esango nuke. Izan ere, idazten nuenero gogoan nuen irakurlea, eta horrek, nahi ez duzula ere, eragiten dizu. Dena dela, beti gustatu izan zait berritzea; alegia, aurretik hartutako bideez harago, gauza berriak egitea. Hain zuzen horregatik, lan asko publikatu baditut ere, uste dut denak direla elkarren artean desberdinak.

Zergatik berritzeko nahi hori?

Geratu naizenean gauza batekin gutxi edo gehiago gustura edo gutxi edo gehiago haserre, txipa aldatu izan dut. «Ja hau bazakiat egiten», esaten nion neure buruari, eta zerbait berria egiten hasten nintzen orduan.

Makina bat sari jaso dituzu bidean. Zarauzko Udalaren Kultur Merezimenduaren domina da jaso duzun azkena, eta aste honetan bertan, zure obra aztertuko dute EHUko Udako Ikastaroetan. Nola begiratuko lioke 22 urteko mutiko hark gaur egungo Anjel Lertxundiri?

Bitako bat: barrez lehertuko litzateke edo «zer kristotan habil?» esango lioke. Sariak eta halakoak iristen dira, eta nekez egin ahal zaie horiei uko. Gainera, ni ez naiz talante horretakoa. Ederra da onarpen hori, ederra da zure herriak kontsideratzea lantxo bat egin duzula gehien landu duzun alorrean. Beste kontu bat izaten da sari ekonomikoak direnean; hori ez zait hainbeste gustatzen. Orduan, zer esango lukeen orduko gazte hark? Ba, «ez haiz alferrik aritu behintzat». Horixe.

Kazetaritzako urteek lagundu dizute idazle ibilbidean?

Hor beti egon da halako debate bat: kazetaritza eta literatura uztargarriak ote diren. Begira: [Ernest] Hemingwayk esaten zuen bi jardun horiek kontraesankorrak direla, baina gero zera zehazten zuen: «Kontraesankorrak dira, baina bietan ona behar da izan».

Kazetaritzak lagunduko zidan idazkuntzan, eta alderantziz, ziurrenik. Azken batean, kazetaritza idaztea da, eta hor ere badira alor kreatiboak. Gauza bat da informatze soil-soila denean, eta beste bat, erreportajeak edo kronikak, esaterako, genero literario ere kontsideratu litezkeenak. Nik BERRIAn egunero idazten nituen zutabetxo horiek zer diren? Bada, inongo terrenotan ez dagoen zerbait lirateke. Kazetaritzan beti zaude eguneroko errealitatetik hurbil, beti aktualitatea gogoan duzula. Nik ere beti izan dut aktualitatearen kontu hori aldean; eta uste dut, gainera, eduki behar dela kontzientzia hori. Nik ez dut inoiz hozkailuko lanik eduki, beti idatzi izan dut egunean egunekoa. Are gehiago, nahiago izan dut zer idatziko dudan jakin gabe jaiki egunero.

Eta nola ikusten duzu gaur egungo kazetaritza?

Oso mediatizatuta dago politika eta politikaren atzean dagoen kapitalismoa direla eta. Dirua da hor elementu nagusietako bat, eta, ondorioz, ez dago informazio zuzenaren aldeko apusturik. Kazetaritza efektibo bat izango litzateke hori, zentzu sozialean salduko den kazetaritza bat, alegia. Zentzu sozialean saltze horrek, gainera, bi adiera ditu: batetik, kazetariak berak bere burua saltzearena, eta bestetik, berriz, ahalik eta ale gehien saltzearena.

Lehen esan duzu «tapa zuloak bezala» aritu zarela kulturgintzan. Idazle ibilbidetik desbideratu zaitu horrek inoiz?

Ez. Are, asko ikasten da horretatik ere. Nolabait, jaten ematen diozu gerora izango denari. Esperientzia horiek, nire kasuan behintzat, oso onak izan dira.

Zer esperientzia, adibidez?

Zinemarena. Egokitu zait kamera artean lan egitea, eta hor konturatu nintzen bestela konturatuko ez nintzatekeen gauza askotaz. Kameralariak galdetzenzidanean: «Zer kolore edo zer musika emango zenioke eszena honi?». Orduan, etxera joan, liburua hartu, eta esaten nuen: «Hauxe». Horrek lagundu dit idazteko garaian; idatzi bitartean, nahi gabe ere, pentsatzen bainuen zer kolore edo zer musika emango niokeen pasarte bakoitzari. Pentsa: ordutik beti idazten dut kamerarekin, baita kamera kentzea erabakitzen dudanean ere.

Horiek denak ez nituzke ezagutuko edo ez nituzke praktikan jarri ahal izango halako lanetan aritu izan ez banintz.

Fikzioa idatzi izan duzu gehienbat —Zorion perfektua (2002), Zoaz infernura, Laztana (2008)... —. Zure azken liburuek badute fikziotik ere, baina horietan gehiago jo duzu esperientzia pertsonaletara. Emaztearen gaixotasunean oinarrituta idatzi zenuen, esaterako, Zu nobela (2015).

Bai. Esango nuke ziklotan banatzen dela nire lana. Badago ziklo bat, esaterako, Otto Pette-rekin [1994] hasten dena,Europa erdialdeko literaturari begiratzen diona. Egia da azken bolada luzeko zikloa gehiago dagoela narratibatik saiakerara bitarteko joan-etorrian. Liburu pertsonalagoak egiteko hautua ziklo horretan hartu nuen, ez dira nigandik distantziatzen diren testuak.

Propio egindako hautu bat izan da, beraz?

Bai. Zirkustantzia pertsonalek ere eragina izan dute horretan. Literatur genero asko landu ditut nik, baina horrelakoetan bereziki, norberaren nia azaleratzen da. Beste gauza bat da ni hori zenbateraino den sintzeroa edo arriskatua. Tira, galdera horiek denak norberak kudeatzen ditu gero ahal duen bezala. Azken batean, norberaren borondatetik irteten direnak izaten dira sintzeroenak. Enkarguz egindakoetan nekez gera daiteke bat asebeteta. Hor bai ari zarela zerbitzuko lanean; baina literatura ezin da zerbitzuko lana izan.

Idazten hasten zarenean, lehendabizi, zu zaude, zuk baitaukazu idazteko behar hori. Finean, idazleok bakarrik egiten dugu lan eta irakurleek ere bakarrik irakurtzen dute. Halere, irakurlea hor dagoela pentsatu behar dugu derrigor.

Nola imajinatzen dituzu, bada, zure irakurleak?

Hori bai dela zaila. Irakurleei buruzko lan askorik ez da egin. Azterketaren bat edo beste egin da, baina gehiago izan dira soziologikoak literario puruak baino. Baina badut informazio apur bat, eta informazio horrek dio nire irakurle gehienak emakumezkoak direla.

Zergatik gertatzen da hori, zure ustez?

Literatur genero asko landu ditut, eta uste dut, edo hori esan izan didate behintzat, nire liburuetako emakumeen trataerak izan duela eragina horretan. Esango nuke zenbaitek estimatu duela hori.

Bada argitara eman ez duzun genero bat, baina: poesia.

Ez dut nire ahotsa bilatzen poesian. 16 urterekin hasi nintzen idazten neure kasa, eta poesia idazten nuen bereziki. Nire genero maiteenak poesia eta teatroa ziren. Halere, halako mistifikazio bat aurkitzen diot niretzat idatzi izan dudan poesiari. Pentsa, nire lagun bakar batek ditu nik egindako horiek gordeta, eta esaten dit mendeku moduan hartuko dituela egunen batean gaizki portatzen banatzaio [barreak].

Asko aldatu da euskal literatura idazten hasi zinenetik gaurdaino. Zertan antzeman duzu zuk?

Ugaria da orain euskal literatura, eta ederra da hori. Feminismoaren etorrerak mesede handia egin dio literaturari. Feminismoak lortu du zerbait niri atentzioa ematen didana, eta, gainera, oso inportantea iruditzen zaidana: gizonezkook sekula egin ez dugun zerbait da: gorputzaz hitz egitea. Oraindik ere emakumeak ari dira horri behar duen garrantzia ematen. Guk, aldiz, beti egin dugu gugandik kanpoko zerbait, disekzionatu dugu nia ez den beste guztia. Are gehiago, nia agertzen dugunetan, gehiago da inkontzientziatik kontzientziatik baino. Feminismoari esker deskubritu dugu zeinen inportantea den gorputza, eta hori izugarrizko lorpena da.