Pello Gutierrezen aita Juanmi Gutierrezek bizi guztia igaro zuen kamera eskuetan. Bost urte dira hil zela, eta hark filmatutako ehunka irudi geratu zaizkio oinordetzan Gutierrezi (Donostia, 1979). Horiek arakatzen hasi, eta ezagutzen ez zuen haren film labur bat aurkitu zuen, Zikuñagako ama (1978), eta haren barruan minutu bateko hutsune bat, eta, haren barruan, beste bat: Hernaniko (Gipuzkoa) Zikuñaga auzoko ama birjinaren irudi desagertua. Hura gertatu zenean, paper fabrikaren lurretan zegoen ermita, eta fabrikari egotzi zioten askok desagerpena. Ama birjina Hernaniko patroia zen, arraunlariena besteak beste; lantegiaren sortzailea, berriz, Gutierrezen aitona, Don Felipe.
Abiapuntu hirukoitz hori hartuta, hutsuneei, irudiei eta memoriari buruzko film bat egin du Gutierrezek, parte den Zazpi T'erdi kolektiboarekin batera: Erreplika. Astelehenean estreinatuko dute, Zinemira sailaren barruan. Gero, ahal beste zabaldu nahiko lukete, nahiz eta uste duen pantaila handirako bideak gero eta estuagoak direla ohiko narrazio moldeetatik ateratzen diren filmentzat. «Banatzaileek ja ez dituzte dokumentalak hartzen, ez dutelako zeini banatu».
Hutsune pertsonal bat (aitarena) eta hutsune kolektibo bat (ama birjinaren irudiaren faltarena) gurutzatu dituzu filmean. Nondik hasi zen dena?
Kasualitate segida batetik, egia esan. Alde batetik, aitaren hutsunea zegoen, eta ezagutzen ez nuen Zikuñagako ama haren pelikularen aurkikuntza, erdian hutsune hori daukana. Horrek eraman ninduen Zikuñagako ama birjinaren istorioa ezagutzera, eta hirugarren hutsune bat topatzera, beste modu batekoa, auzo baten hutsunea delako. Aitonarekin harremana zeukan, gainera, eta, bat-batean, puzzle bat balitz bezala, dena lotuz zihoan. Orduan ikusi genuen hor pelikula bat egon zitekeela, aukera zegoelako gauza intimoa zena beste dimentsio batera zabaltzeko. Horra artekoa oso organikoki joan zen. Gidoiaren eraketa, berriz, nahiko konplikatua izan da. Horrelako pelikuletan filmaketak asko aldatzen du pelikula, eta muntaketan egin da azken-azken gidoia.
Askotariko irudiak darabiltzazue: aitaren filmen zatiak, zuek egindako elkarrizketak, irudi esperimentalagoak... Nola joan zarete denak harilkatzen?
Gu normalean filmatu ahala joaten gara pelikula idazten. Baina pelikula honen prozesua oso luzea izan da, eta, bai, saiatu gara prozesu guztirako finantzaketa lortzen. Horretarako, gidoia aurretik idatzita edukitzea eskatzen dizute —modeloak zaharkituak daude—, eta behartuak egon gara aurretik gidoi bat idaztera. Alde batetik, egia da lagundu digula, filmaketarako gauza batzuk argi izan ditugulako, baina agian argiegi ere bai, eta horrek mugatu ezin zaitzake. Beraz, bi norabidetan ibili gara, baina beti filmaketa eta muntaketa aldi berean eginez. Astean behin edo birritan filmatu dugu, bitartean muntatuz joan, eta horren arabera gauzak aldatzen. Oso ekipo txikia garelako egin ahal izan dugu hori; bost pertsona izan gara: Zazpi T'erdi kolektiboko hirurok [Gutierrez, David Aguilar eta Iñaki Sagastume], Maite Carballo soinuan eta Arrate Rodriguez arte zuzendaritzan.
«Zikuñaga fabrikaz inguratutako auzo bat da, eta ama birjinaren irudiak eta ermitaren faltak asko elkartu ditu. Sinestun izan edo ez, irudi hura auzoaren nortasunaren sinbolo bat zen, eta haren desagerpenak hori gabe utzi zituen»
Zure off-eko ahotsak gidatzen du kontakizuna. Hala behar zuen, filmaren oinarri pertsonala kontuan izanda?
Bai. Hori argi geneukan. Baina niretzat erronka bat izan da, ze ez zait batere gustatzen, eta teknikoki ere ez da batere erraza. Ixiar Rozas egon da testua gainbegiratzen eta Ainara Gurrutxaga [lokuzioaren] zuzendaritzan.
Musika, berriz, Maite Larburuk egin du, eta kamera aurrean ere agertzen da; eszena batean, baita bere aitarekin ere. Nola gertatu da hori?
Nik Maite pertsonalki ez nuen ezagutzen, baina lagun amankomun batek esan zidan haren aita arraunlaria izan zela, eta nire aitak [Zikuñagako ama filmean] grabatutako arraunlari horietako bat bera izango zela agian. Orduan deitu nion Maiteri, kontatu nion istorio guztia, eta asko lagundu zidan ama birjinaren istorioa ezagutzen zuen jendearengana iristen. Pixkanaka, pelikularen parte izaten hasi zen, eta pentsatu genuen berari eskatzea musika egin zezala. Pelikulan soinu estudio batean agertzen da, soinu banda sortzearen prozesua bera ere ikusaraztea nahi genuelako.
Elkarrizketen artean, guardia zibil bat ageri da ama birjinaren kasuaren inguruan hizketan, eta baita zenbait hernaniar ere.
Bai. Guardia zibilarena Intxaurrondon grabatuta dago, eta ez genekien ahal izango genuen, baina, alderantziz, erraztasun guztiak eman zizkiguten. Hernaniarren kasuan, oso garrantzitsua iruditzen zitzaigun pelikulak Zikuñaga auzoaren errealitate berezi hori adieraztea. Fabrikaz inguratutako auzo bat da, eta ama birjinaren irudiak eta ermitaren faltak asko elkartu ditu. Sinestun izan edo ez, irudi hura auzoaren nortasunaren sinbolo bat zen, eta haren desagerpenak hori gabe utzi zituen.
«Fikziozko laburrak egin ditudanean ere, sakon-sakonean, niri buruz hitz egiten ari naiz, nola sentitzen naizen momentu horretan»
Irudiek memoriarako eta nortasunerako duten garrantziaz hausnartzen du filmak, hain justu. Hala galdetzen duzu une batean: «Irudi baten absentzia presentzia bezain indartsua izan daiteke? Eta hala bada, zer egin hutsunearekin?».
Tirabirak izan genituen galdera horrekin. Ixiar Rozasek esaten du hori ez dela galdera bat, galdera erretoriko bat dela, argi dagoelako irudi baten absentziak presentziak bezainbesteko indarra daukala. Baina ni ez nago guztiz ados. Zalantza puntu bat jartzen dut, behintzat; ze absentziari, normalean, kasu handirik egin gabe bizi gara. Hala ere, Zikuñagako kasuan, irudi faltak eman dio indarra irudiari. Lapurtu ez balute, inor ez zen gogoratuko ama birjinaren irudiaz.
Aitak utzitakoaren gainean egindako memoria ariketa bat ere bada pelikula. Zer antzeman duzu ezberdin haren irudiak eta objektuak distantzia berri batetik, zinemagilearenetik, begiratzean?
Bai. Doluaren amaierari buruzko pelikula bat da Erreplika. Aitak pelikula pila bat egin zituen bere bizitzan zehar, eta, hil zenean, elkarte txiki bakoitzak omenaldi txiki bat egin nahi izan zion. Ia urtebetez egon nintzen ia asteburuero batetik bestera joaten, eta oso polita zen, baina gogorra ere bai, ze ez zen bukatzen. Uste dut sentsazio horretatik ere badatorrela pelikula, aitaren irudiak ikusteari uzteko eta etapa horri itxiera emateko beharretik. Orain uste dut pelikula egitea aitaren hutsunea betetzeko modu bat izan dela. Arte sorkuntzak horretarako ere balio du, eta agian norberarentzat da hori bakarrik inportantea, baina argi ikusten dut hori pelikula honen kasuan.
Luis Lopez Carrasco zinemagile eta idazleari entzuna da lan artistiko ororen atzean, sakonean, ez ote dagoen beti arrazoi oso intimo bat, gero askotariko diskurtsoez mozorrotu arren.
Nire kasuan behintzat erabat da horrela, eta agian ez da hain ezkutua. Fikziozko laburrak egin ditudanean ere, sakon-sakonean, niri buruz hitz egiten ari naiz, nola sentitzen naizen momentu horretan.
«Gauzak oso maskatuak iristen zaizkigu, eta guk kontrakoa bilatzen dugu. Gauzak kontatu gabe kontatu, eta ikusleak bere buruan egin ditzala loturak»
Erreplikaren ideia eraman duzue izenburura. Zer dela eta?
Batetik, ama birjinaren erreplikaren inguruko gogoeta bat egiteko. Pelikulan esaten da: zergatik ematen diogu erreplika bati baino garrantzi handiagoa jatorrizko irudiari, azkenean irudi bat, eta ama birjinaren kasuan are gehiago, sinbolo bat baino ez bada? Zikuñagako kasuan, deigarria egiten zait gaur egun erreplika bat egin nahi denean 1948tik aurrera jarri zen ama birjina beltzaren erreplika bat egin nahi dutela hernaniarrek, eta ez jatorriz zenarena, zuriarena. Erabaki dute jendeak memorian daukan irudiaren erreplika bat egitea. Eta hori niretzat oso esanguratsua da: buruan dauzkagun irudiak dira garrantzitsuenak, eta ez irudiak eurak.
Gero, pelikula bera ere erreplika bat da; hasieran, adibidez, aitak filmatutako tunelaren erreplika bat egin dugu, kopia bat, Google Maps erabiliz. Euskaraz ez, baina gaztelaniaz replica-k erantzuna ere esan nahi du, eta hau aitaren pelikulei egindako erantzun bat ere bada, moduren batean.
Elkarrizketaren batean aipatu duzu zinemaren historiaren garai honetan «kontakizunen geldialdia eta homogeneizazioa» ikusten dituzula. Kezkatzen zaituen joera bat da?
Bai. Interneten bitartez, eskura ditugu zinema mota ezberdinak, baina plataformek eta algoritmoek istorio guztiak homogeneizatu egiten dituzte. Nahi gabe ere, istorio guztiak molde berarekin eginak jasotzen ditugu, kontamolde oso tradizionalekin. Iruditzen zait, pixkanaka, kontatzeko bestelako moduak gero eta leku gutxiago dituztela. Asko gertatzen da zinema aretoetan: soilik aurrekontu handiko filmak ikus daitezke. Eta zure etxean, plataformetan, bilatzen baduzu aurki dezakezu bestelakorik, baina bilatzearen esfortzu hori egin behar duzu. Gauzak oso maskatuak iristen zaizkigu, eta guk, behintzat, kontrakoa nahi dugu. Gauzak kontatu gabe kontatu, eta ikusleak bere buruan egin ditzala loturak. Horrek bihurtzen du eder, zuk zeuk topatzen duzunean esanahia, eta ez dizutenean kontatzen zer pentsatu behar duzun. Gero eta aukera gutxiago dago horretarako.
