Nahasia da giroa. Nahasiak pertzepzioak. Helduentzako euskal literatura goranzko joeran doa ala kontrakoa gertatzen ari da? Batetik, eskaintza editorialak inoiz ezagutu gabeko oparotasuna du —egile eta liburu ugaritasunean agerikoen—, eta zenbait argitaletxek salmenta «historikoak» izan dituzte azken urteetan —pandemiaren salbuespen giroa tarteko—. Aitzitik, ez dago ospakizun girorik batere, eta ozenduz doaz egoera okertzen ari delako ohartarazpenak. Helduen literatura argitaratzen ibilbide luzea duten lau argitaletxeri egin die kontsulta BERRIAk —Elkar, Pamiela, Susa eta Txalapartari—, eta gauza batean bat etorri dira: helduentzako euskal literatur lanen salmentak —haur eta gazte literaturakoenak ez bezala— apaltzen ari dira.
Jakin-ek urtero aletzen ditu aurreko urtean liburugintzak utzitako datuak, eta, azkenekoei begiratuta, gorakada bat suma daiteke helduen literaturako argitalpen kopuruan; azken bi datuak inoizko handienak baitira: 335 (2021) eta 350 (2022). Elkar argitaletxeko Olatz Osak eman du, baina, gorakada horri ñabardura bat egiteko pista: hots, titulu beraren edizio analogiko eta digitalak ugaritu direla, eta ez direla osotara lan gehiago argitaratu. «2022an, berez, 299 tituluri buruz ari gara —horietatik 51 digitalean ere kaleratu ziren—. Titulu kopuruari dagokionez, 2010eko edo 2011ko kopuruetan gaude». Are, berrargitalpen eta tirada kopuruak «gero eta txikiagoak» direla erantsi du, eta funtsezko adierazletzat jo liburugintzari tenperatura hartzeko: «Ikusten dugu horiek ahultzen ari direla urtetik urtera».
«Nobedadeek gero eta pisu handiagoa dute. Fondoa deitzen den horren salmentak jaisten ari dira, eta oso zaila da saltokietan euskarazko liburua ikusgai izatea». OLATZ OSAElkar argitaletxeko zuzendaria
Bistan da: gauza bat da zenbat argitaratzen den, beste bat zenbat saltzen den, eta beste bat zenbat irakurtzen den. «Tamalez», esan du Osak, Elkarrekoek irizten diote ez dela «inondik ere hazi» ez erosle eta ez irakurle kopurua. «Datuek erakusten dute salmentak beherantz egiten ari direla, nabarmen». Eta joera horren barruan, beste joera bat aipatu du: «Nobedadeek gero eta pisu handiagoa dute. Fondoa deitzen den horren salmentak jaisten ari dira, eta oso zaila da saltokietan euskarazko liburua ikusgai izan dezaten lortzea. Liburua saltzen ez bada, dendariak biltegira itzul dezake, merkatuko beste hainbat artikulu ez bezala».
Adunatik (Gipuzkoa) Iruñera. Pamielako Lander Majuelok berretsi egin du Osaren argazkia: «Eskaintza zabala izanagatik ere, euskarazko liburuen irakurketa beherantz doa nabarmen. Baita salmentak eta irabaziak ere, beraz». Irudipena du argitaletxeek «hainbeste» argitaratzearen arrazoiak lotura gehiago duela liburu bakoitzak dakarren irabazi tarte apalarekin. «Liburu bakoitzarekin normalean oso gutxi irabazten bada, asko ateratzen dira, zenbakiak mantentzeko sikiera». Horri «argitalpenen azelerazionismoa» deitu dio, eta, luzera begira, iruditzen zaio ez dakarrela «deus onik».
«Datuek esaten dute hizkuntza nagusietan igo egin dela salmenta Espainiako Estatuan, baina, aldiz, hizkuntza gutxituena jaitsi egin da; bereziki nabarmen euskararen kasuan».
GARAZI ARRULA Txalapartako editorea
Iruñetik, orobat, Txalapartako editore Garazi Arrula ere bat etorri da: eskaintza editoriala ugaritu da, bai, baina ez irakurleak. «Argitalpen kopurua nahiko finko mantendu dugu guk, baina salmenta jaitsi egin da». Aipatu du, gainera, joera orokorra dela inguruko hizkuntza gutxituen artean. «Datuek esaten dute hizkuntza nagusietan igo egin dela salmenta Espainiako Estatuan —baita ingelesezko eta frantsesezko liburuen salmenta ere—, baina, aldiz, hizkuntza gutxituena jaitsi egin da, eta bereziki nabarmen euskararen kasuan».
Berriki, Conecta erakundearen txosten batek ere erakutsi du jaitsiera horren zantzurik. Espainiako Estatuko irakurketa ohiturak aztertu dituzte, eta, puntuetako batean, erositako azken liburua zein hizkuntzatakoa den galdetu dute. Euskaraz erantzun dutenen kopurua azken hiru urteetako apalena izan da: %0,2koa —%0,4koa izan zen 2021ean eta %0,6koa 2022an—.
Salbuespen izpiak
Pandemia osteko lehen ohiko Durangoko Azoka izan zen 2022koa, eta BERRIAk Landakotik egin ohi duen balorazio errondan salmenta «historikoak» egin zituztela adierazi zuten zenbait argitaletxek. Salbuespenezko urteak izan ziren, ordea. Horiek atzean utzi ahala, iluntzera egin du argazkiak. Majuelo: «Pandemia osteko salmentak oso onak izan ziren, baina ez dira itzuli. Egoera jakin batean zetozen. Ajea etorri da gero, gurean aje kronikoa dena».
Galdezka joandako lau argitaletxeen artean txikiena da Susa, eta han bestelakoa izan da azken urteetako salmenten gainean egindako balantzea. Azken bi hamarkadetan «nabarmen» handitu da liburu salmenta haienean, baina Leire Lopez editoreak uste du, batez ere, duela pare bat hamarkada kopuruak eurenean «hain handiak» ez zirelako gertatu dela hori. Argitaratzen, kopuruz, antzera segitu dutela dio, eta igoera bilduma berriek ekarri dutela: Munduko Poesia Kaierek, Ganbilak eta Lisipek. Azken horri lotuta —pentsamendu feministari eskainitako bilduma da—, hain justu, aipatu du azken urteetan mugimendu feministak hartu duen indarrak eragin duela aldaketarik liburugintzan ere: «Indar horrek eragina izan du irakurleek bilatzen duten horretan, bilduma ezberdinetan».
«Euskal argitalpengintzak oro har izan dezakeen bilakaerak arduratzen gaitu, kopuruek beherantz jarraitzen badute».LEIRE LOPEZSusako editorea
Dena den, beheranzko joera sumatu dute Susan ere. Lopez: «Gure salmentek behera egin dute azken bi urteetan. Susarekiko ez gara bereziki ezkorrak, baina euskal argitalpengintzak oro har izan dezakeen bilakaerak arduratzen gaitu, kopuruek behera egiten jarraitzen badute; adibidez, zein eragin izan dezakeen liburuaren kateko langileetan».
Majuelok esan du: «Irakurtzen dugun hori gara, baina baita irakurtzeari uzten diogun hori ere». Osak: «Espero zitekeen hazkunderik ez da gertatzen ari». Eta Arrulak berretsi du baietz, kezka nabari dela argitaletxeetako sukaldeetan: «Editoreen elkartean gai bat da hau. Instituzioei helarazi zaie kezka, baina, oraingoz, horraino».
