Zinemaren bitartez kontraesanak begietaratu zalea da Maddi Barber (Lakabe, Nafarroa, 1988). Dioenez, haiek bistaratzean ez du asmo «deus askatzea», baina bai, behintzat, agerian gelditu daitezela: senti dadila halako zimiko bat. 2021ean, Paraíso estreinatu zuen Barberrek, Marina Lameirorekin batera eginiko dokumental bat, eta, orain, hari bigarren parte bat erantsi eta piezak molde bakarrean kabiarazita ondu dute biek Cambium (2024).
Artzibarko ibarreko (Nafarroa) pinudi baten mozketaren inguruko dokumentala da. 2021ean, bertako herritarren borondatez moztu zituzten errotik arbolok, soroak behar zituztelako. Eta, hala, agur baten mingotsa eta paisaia berriekiko adiskidetzea, biak dira gako lanean. Asteazkenean aurkeztuko dute aurrenekoz Euskal Herrian, Ikuspuntu Nafarroako Zinema Dokumentaleko Nazioarteko Jaialdiko Sail Ofizialean, Iruñean. Eta, halere, dokumentalgintzaren eta fikzioaren arteko mugaren lausotasunaz mintzo da Barber elkarrizketan.
Azken asteotan, Ikuspuntuko zuzendari artistiko Manuel Asinek hainbatetan eskaini dizkizue kariño hitzak Marina Lameirori eta zuri. Nabarmendu du jaialdiak estimuan zaituztela. Ikuspuntu zer da zuretzat?
Oso gertukoa den jaialdi bat. Urteetan izan da ez bakarrik zinemaz gehiago jakiteko leku bat, baizik eta baita topaketa bat ere, bat-batean Iruñean gertatzen zena. Ikusle modura hasi nintzen; gero, boluntario modura ibili nintzen Oskar Alegria zuzendari zenean; bi urtez, esango nuke. Horrek askorako balio izan zidan. Azkenean, uste dut 2019an, Garbiñe Ortega zuzendari izan zen lehendabiziko urtean, Yours truly filma hautatu zuten; alegia, nik Manchesterren beste bi zuzendarirekin [Christopher Murray eta Charlotte Hoskins-ekin] batera eginiko lan bat. Eta hori izan zen beste aldera pasatu nintzen lehenbiziko aldia. Eta, justu, orduan ezagutu nuen Marina Lameiro. Haren Young & Beautiful urte berean izan baitzen ikusgai bertan. Lehendik ere elkarren berri bagenuen, baina jaialdiaren bukaerako festan aurkeztu gintuzten. Ordutik aritzen gara elkarlanean.
2020an ere bistaratu zen zure lan bat: Gorria.
Eta hori oso berezia izan zen niretzat. Proiekzioa ostiralez izan zen, eta astearterako konfinatuta geunden guztiok. Oso gogoan dut proiekzio hura: oso polita izan zen, jende asko etorri zen, lagun asko... kasik jai bat izan zen, eta, gero, dena bukatu zen bat-batean. Pandemiako nire esperientzia oso lotua izan zen azken aldi horri.
Gorria filmak 22 minutu irauten du; 2021ean Marina Lameirok eta zuk estreinatutako Paraíso-k ere bai. Eta justu bikoitza Cambium filmak: 44. Zer intentzio dago atzean?
Ez da nahita egindako zerbait. Baina erreparatu diot, bai, nire lanetako askok irauten dutela 22-23-24 minutu. Badirudi hori dela istorio bat kontatzeko nire neurria.
Ikuspuntuko Sail Ofizialean emanen dute Cambium, eta, hain zuzen, lanak hori izanen du Euskal Herriko estreinaldia. Dena dela, filmaren erdia bistaratua da jadanik, Paraíso lanari bigarren parte bat erantsiz baitago osatua azken hau. Diptiko gisako bat da. Asmoa hasieratik zen hori?
Paraíso Artium museoaren laguntza batekin egin genuen, eta epe bat zegoen ezarria; uztail hartan aurkeztu behar genuen. Beraz, gaia lantzen hasi ginen, baina zuhaitzak moztu gabe ziren oraindik. Lehenbiziko partean, baso baten bizitza kontatzen da, hura bota baino lehenago, baina buruan genuen bigarren parte bat beharko zuela. Paraíso II izena ere bagenion jarria horri, baina konturatu ginen lehendabizikoarekin batera eman ezean ez zuela zentzurik.
Ez zen buruaskia?
Nahiko argi genuen ezetz. Zuhaitzen mozketarekin hasten baitzen, eta ikusleak ez zuen astirik izaten paisaiarekin harreman esturik sortzeko.
Izan ere, filmak Artzibarko ibarrean [Nafarroa] botatzear diren pinudi bat du protagonista, eta inguruko herritarrek zona horrekin duten harremana aztergai. Harreman baten akaberaren irudikapena da, izatez?
Niretzat transformazio bat da. Badago despedida bat, baina ikusten da despedida horrekin beste zerbait datorrela. Herritarrek ez dute besterik gabe basoa bota nahi; bota nahi dute lur horietan landatu nahi dutelako, lur horri beste bizi bat eman. Izan ere, aurrez ez zuten horretarako zonarik, Nafarroako Gobernuak 1960ko hamarkadan pinuak sartu zituelako lehen beste ustiapen batzuetarako zeuden basoetan. Lakabeko lagun batek, Ilargik, eskatu zidan ea dokumentatu nezakeen prozesu hori, haiek hala gertatzea nahi bazuten ere bazuelako biolentzia dosi handi bat. Grabatzen hasi nintzen, eta gero sartu zen nirekin Marina, esan niolako egin genezakeela film bat honen inguruan.
Genero dokumentalaren eta fikzioaren arteko tarteaz mintzo, aitortu izan duzu ez zenukeela filma ez batean ez bestean sailkatuko. Zehazki zerk paratzen du filma erdibidean?
Iruditzen zait etiketak jartzeak mugatu egiten duela. Gainera, batzuetan neure buruari ere egiten dizkiot halako galderak: «Zer da fikzioa? Zer dokumentala?». Bien arteko muga beti dago nahiko lauso. Eta zehazki lan hau nik sormen lan bezala definituko nuke. Halere, zehatzago aztertuta, uste dut Paraíso-n egin genuena izan zela leku baten desagerpena dokumentatu zirraratik abiatuta. Eta asko dauka genero dokumentaletik, baina, aldi berean, sartu genituen kanpotik zetozen elementuak, eta errekreazioak daude.
«Filmek batzuetan motorrak izan behar dute, zerbait gerta dadin. Gero erakusten den hori erreala ere bada, eta hori da interesgarriena, filmak errealitatearekin daukan harremana»
Zer egoera sorrarazi dituzue zuek?
Berez, guztiak. Basozainak azaltzen diren eszenetan, hori ordurako gertatua zen, eta eskatu genien ea etor zitezkeen berriro, filmatu genitzan. Umeekin joan ginen kanpaldi bat egitera, eta hori ere guk sortu genuen. Filmek, askotan... ez dakit...
Tranpak egin behar dituzte?
Uste dut ez direla tranpak, baina filmek batzuetan motorrak izan behar dute, zerbait gerta dadin. Gero erakusten den hori erreala ere bada, eta hori da interesgarriena, filmak errealitatearekin daukan harremana, baina, horregatik guztiagatik, uste dut batzuetan dokumental hitza txiki gelditzen zaiela gauzei, eta fikzio hitzean ere ez direla kabitzen.
Baina zuen lana ez da izan gauzak gerta daitezen utzi eta hori grabatzea bakarrik.
Hori da. Gainera, 16 milimetrotan grabatu genuen, eta horrela grabatzeak dirua eskatzen du, nahikoa diru zinta bakoitzeko, eta ardura ekologiko bat ere badugu. Erabakiak hartu behar izaten dira beti, asko planifikatu.
Uste duzu 16 milimetrotan grabatzea abantaila dela egiazkotasuna filmatzeko?
Ez nabil egiaren bila. Halakorik baden ere ez dakit; bueno, uste dut ezetz. Dena dela, 16 milimetrorekin lan egitean halako tentsio bat sortzen da espazioan, eta tentsio horrek paktu bat sortzen du zinemagilearen eta besteen artean. Guztiok baitakigu egiten ari garena serioa dela. Edo ez dakit serio den hitza, baina halako tonu bat jartzen du, lanerako maite dudana. Eta isiltasun bat ere ezartzen du, eta presente egotera bultzatzen zaitu. Begira, igual horren bila nabil: ez egiaren bila, baina bai presentziaren bila.
Digitalean nekezagoa litzaizuke halakorik lortzea?
Digitalean ere posible da, noski, baina, analogikoan ari zarenean, kameraren botoia sakatu eta soinua hasten denean, ematen du beste guztia gelditu egiten dela.
«16 milimetrorekin lan egitean, halako tentsio bat sortzen da espazioan, eta tentsio horrek paktu bat sortzen du zinemagilearen eta besteen artean»
Filmeko eszena batzuk garbiki dira behaketa erne eta pausatuago baten emaitza: adibidez, pinu beldarren prozesioarena.
Bai, ez ditugu beldarrak mugiarazi [barre leun bat egin du]. Gainera, irudipena dut lanaren lehenbiziko partean gauza gehiago sorrarazi genituela guk, propio saiatzen ginelako jendearen eta basoaren arteko harremana sortzen. Bigarren zatia, berriz, prozesu film bat izan da, basoaren mozketa, eta hori ez genuen guk bilatu. Gertatzen ari zen.
Gehiago mugatu zineten dokumentatzera?
Baliteke. Halere, bagenuen galdera bat: «Nola joan gaitezke haratago?». Eta beste elementu batzuk sartu ziren: emakume bat zaldiarekin doana, neskato bat txakurrarekin...
Poetikotasuna bilatu nahia da halakoak egiteko arrazoia?
Poetikotasunarekin harreman zaila daukat. Ze nire filmez askotan esaten dute poetikoak direla, eta ez dakit zer esan nahi duten horrekin. Kasu honetan, uste dudana da prozesua irekitzen ari ginela.
«Asko gustatzen zait film bat ikusi eta iruditzen zaidanean zuzendariak ez duela koherentzia filmiko bat bilatu; ikustea libre izan dela beste erregistro bateko irudi batzuk sartzeko»
Eszenarik berezienetako batean hau jaso duzue: minutu erdiz-edo, plano zenitalean erregistratutako motzondo mordo bat erakutsi duzue, banaka eta bata bestearen segidan, bizi-bizi. Aldaketa nabarmena dakar narrazioaren abiadan. Zer ahalmen du?
Zuhaitz mozketa bukatu zutenean, geratu zena filmatzera joan ginen Marina eta biok. Eta, ez dakit nola, baina hasi ginen kamera beste modu batera erabiltzen. Normalean grabatu egiten genuen, baina hori stopmotion teknikarekin dago egina, eta still bat egin genuen gero. Ez dakit nola erabaki genuen, baina hasi ginen probatzen, eta, azkenean, iruditu zitzaigun izan zitekeela zuhaitz bakoitzari omenalditxo bat egiteko modu bat ere. Bestalde, niri asko gustatzen zait film bat ikusi eta iruditzen zaidanean zuzendariak ez duela koherentzia filmiko bat bilatu; ikustea libre izan dela beste erregistro bateko irudi batzuk sartzeko.
Itoizko urtegiaren auziaren gainean ondu zenituen zure aurreko filmak: 592 metroz goiti (2018) eta Urpean lurra (2019). Inposatutako paisaiez eta are paisaiekin adiskidetu beharraz aritu zinen haietan, eta irudipena da halako hausnarketak plazaratu dituzuela Cambium-en ere. Bilatu duzulako da horrela, edo bulkadaren batek zaramatza horretara?
Artista askok esaten dute beti egiten dutela gauza bera, baina leku desberdinetan. Kasu honetan, eta uste dut Itoizko urtegiaz aritzen nintzenean berdin gertatzen zitzaidala, interesa daukat kontraesanak sortzen dizkidaten irudiak filmatzeko. Itoizko kasuan, urtegia laku gisara azaldu eta zuhaitz batzuk agertzen zireneko irudi postapokaliptiko horietan bazegoen edertasun moduko bat, baina, aldi berean, beldurgarria zen.
Kasu honetan, Lakaben, antzeko: baso baten mozketak dakarren biolentziaren min hori badago, baina, aldi berean, herritarrek erabakitako zerbait da, eta helburua ekologista da. Niri bereziki interesatzen zait halako kontraesanak eta paisaiaren aldaketak zinemaren bitartez aztertzea.
Hain zuzen, erabakia nork hartu duen: hor dago alderik handiena Itoizko kasuaren kontrastean. Nolabait, etsaiaren figura desegitea dakar horrek?
Bai, eta uzten gaitu toki batean non ez dakigun oso ongi zeri eutsi. Ni horrek beti eramaten nau pentsatzera azkenean dena dagoela testuinguruari lotua. Erantzunek testuinguruak behar dituzte; bizitza ez da manikeoa. Askotan, erraz epaitzen dugu, baina gauzak konplexuagoak dira. Badago Donna Harawayen liburu bat asko gustatzen zaidana, Staying with the Trouble, eta esplikatzen du igual jakin beharko dugula bizitzen gatazkarekin ere. Ni hori saiatzen naiz erakusten; ez deus askatzeko, baina bai azaleratu dadin.
Ikusi gehiago
Filmaren lehenbiziko partean, arbolekin komunikatu daitekeen emakume batekin izandako solasaldiak eransten dio mistikotasuna filmari. Andrea energiez mintzo da, arbolek esaten diotenaz.
Hasieratik erabaki genuen hainbaten eskutik gerturatu behar ginela basora, baina duda genuen nola gerturatu zuhaitzetara; aztertu beharko genuen ea zer erreminta genuen guk horretarako. Zenbait aurkitu genituen: bata gure kamera zen, beste bat soinua, eta bageneukan lagun bat zuhaitzekin mintzatzeko gaitasuna zeukana. Hasieran, esan zigun soilik Iruñeko zuhaitz batzuekin hitz egin zezakeela, baina prest zegoela gurekin Lakabera joateko eta proba egiteko. Eta lortu zuen.
Gainera, guri bereziki interesatzen zitzaigun jakitea nola gertatzen zen itzulpen hori, ze horrek zinemarekin ere badu harremana, zinema errealitatearen itzulpen bat den heinean.
«Bageneukan lagun bat esan ziguna Iruñeko zuhaitz batzuekin hitz egin zezakeela, baina prest zegoela gurekin Lakabera joateko eta proba egiteko. Eta lortu zuen»
Marina Lameirorekin lan egitea zer moduzkoa izan da?
Lankidetza oso erraza da Marinarekin. Gai desberdinak jorratu izan baditugu ere, esango nuke profil antzekoa dugula. Eta elkarrekin zerbait egite horretan sentitu dut energiak batu egiten direla. Askotan, joaten ginen bertara, eta galdetzen genion elkarri: «Honekin zer?», eta erantzuna askotan zen: «Aurrera!». Eta asko ikasi dut, eta, muntaketan, kasik jolas baten modura ere bizi dut lana harekin.
«Zineman ere amorrua ematen dit aukeratu beharrak»
Joan den azarotik eta datorren azarora arte dago ikusgai Donostiako San Telmo museoan Barberren Harria eta poltsa arte instalazioa: film batek eta pantaila batek osatzen dute obra. Museo Bikoitza programarekin ondu du, eta bateko eta besteko «desplazamenduei» buruzko gogoetak ditu oinarrian, baita museologiari buruzkoak ere.
Museo Bikoitzak hala zehaztuta, sei hilabete eman zenituen San Telmo museoan ikerketan, eta, ondotik, beste sei sorkuntzan. Banaketa argia da: erdi eta erdi. Zure ohiko jardunean ere horrela bereizten dira dokumentatzeko eta egiteko tartea?
Film bakoitzak prozesu bat eskatzen du. Cambium-en ez genuen egin halako ikerketarik, jada ari zelako prozesu bat gertatzen. Guk hori dokumentatu genuen intuizioari segika, eta, bestela esanda, Marinaren [Lameiro] eta nire arteko elkarrizketa horietan sortzen zen ikerketa bera. Ikerketa dialogikoa izan zen.
Baina Harria eta poltsa instalaziorako oso gogotsu eman nituen sei hilabete gauzak ikusten, irakurtzen. Nik batez ere liburuetara jo ohi dut, haietan bilatzen ditut unean uneko galderen erantzunak, edo nire galderak beste konplexutasun batera eramateko erremintak.
Lakabe duzu sorterri, eta koordenatu geografiko horietatik asko aldendu gabe ondu dituzu zeure lanetako asko. San Telmokoa salbuespena da.
Hainbat desplazamendu izan ziren. Alde batetik, nire ibarretik desplazatzen ari nintzen nire praktika, eta, gainera, ez nintzen desplazatu nik berez horretarako desira nuelako. Hinrich Sachsek gonbidatu ninduen hau egitera, eta erabaki nuen gustuz eginen nuela, baina, bestela, segur aski ez nintzen mugitu izango. Gainera, museoaren bildumaren eta museologiaren berrirakurketa egiteko gonbidapena da Museo Bikoitzarena, eta ni hasieran oso galduta nengoen. Behar izan nuen neure burua kokatu.
Ikusi gehiago
Desplazamendua da, hain zuzen, arte instalazioan jorratzen dituzun gai nagusietako bat; eta bata irudiena da. Aurkezpenean galdera hauek egin zenituen: «Zer mugitzen da nik irudiak egiten ditudanean, zinemagile modura? Zer motatako desplazamendua sortzen dut?». Galdera erretorikoak ziren, edo bilatu dituzu haien erantzunak?
Ez ziren galdera erretorikoak, baina galdera motorrak bai. Lana martxan jartzeko balio izan zidaten. Bat-batean pentsatu nuen nire praktikak ere eragiten zuela irudien desplazamendu bat; benetan jakin nahi nuen zer den lekualdatzen dena. Uste dut galdera espirituala zela, baina erantzuna niretzat guztiz materiala izan da azkenean. Hauxe: irudia desplazatzeko, pantaila bat behar duzu. Horra heldu nintzen. Irudi bat lekuz aldatzeko, euskarri bat behar duzu. Gero, espiritualki zer desplazatzen den? Horren erantzuna ez dut aurkitu.
Erantzunik ezak ez dizu sufriarazten, baina.
Ez, lana, pentsamendua eta sorkuntza jarri dituztelako martxan.
Obraren bitartez plazaratu dituzun dudetako beste bat da ea museo etnografiko edo arkeologiko batek ez ote duen berez desplazatzen ikusgai jartzen duen elementu oro. Onerako edo txarrerako den, ebatzi duzu hori?
Oso gai konplexua da, eta, gainera, pentsamendu dekoloniala sakona ari da hori lantzen azken urteotan. Adibidez, Europako museoek kolonietako ondareak lapurtu zituzten, eta orain ez dituzte itzuli nahi. Aldi berean, milaka museo daude, eta museoek gauza pila ahalbidetzen dituzte. Okurritzen zait, adibidez, denbora izoztu egiten dutela. Objektu batzuk deseginda leudeke beste inon baleude.
«Nik batzuetan badut sentsazioa hitzak ez direla beharrezkoak. Edo, batez ere, sentitzen dut ez ditudala jarri nahi izaten. Ariketa nahiko biolentoa da niretzat»
Obrak museo batean ikusgai jartzeko, artistei sarri egokitzen zaizue zeuen lanei buruzko argudiaketa sakonak plazaratzea; azalpen kasik literarioak ematea. Iruditzen zaizu horrek artea bera estal dezakeela? Edo, bestela esanda, ikuslearen begirada kasik desplazatu, eta hark obrari libre begiratu diezaion galarazi?
Adibidez, Harria eta poltsa-ren inguruan hitz egiten dudanean, jendeak eskertu egin dizkit azalpenak. Esaten didate hobeto ulertzen dutela ni aditu ondoren. Horrek poza ematen dit, eta laguntzen dit, ze nik batzuetan badut sentsazioa hitzak ez direla beharrezkoak. Edo, batez ere, sentitzen dut ez ditudala jarri nahi izaten. Ariketa nahiko biolentoa zait. Bat-batean, sintesi eta sinplifikazio ariketa bat egin behar duzu, eta askotan ezinezkoa da, hitzez harago doazen gauzez ari baitzara. Sentsazioez ari zara, edo, besterik gabe, ez dakizu gauzak nola erabaki dituzun.
Nola eraikitzen da diskurtsoa?
Kostatzen zait, eta ez zait gustatzen ohartzea kontakizuna behin eta berriz ari naizela errepikatzen modu berean, eta finkatzen ari dela. Horrelakoetan, neure buruari esaten diot oraindik garaiz dela kontakizunak aldatzeko, koaderno eta oharretara bueltatzen naiz, eta beste gauza batzuk aukeratzen ditut, oraindik esan gabekoak kontatzeko.
Baina denak dira egiak.
Bai, baina zineman ere antzeko gertatzen da. Zuk pila bat filmatzen duzu, eta gero irudi gutxi batzuk aukeratu behar izaten dituzu sekuentziarako. Zinemak ere eragiten dit halako amorru bat, bila ari naizenean eta ohartzen naizenean beste zerbait aukeratuz gero oso bestelako gauzak esan nitzakeela. Sinetsita nago dena dagoela mugimenduan, eta horregatik ematen didate beldurra idatzizko hitzek batzuetan: hor geratzen direlako, finko, eta nahiago nuke hori ez gertatzea.
