«Baikorra naiz: uste dut komikia ez dela sekula desagertuko»

«Lagin bat baino ez da», ohartarazi du ziztuan Mikel Begoñak (Bilbo, 1964), Kike Infamerekin batera komisariatu duen Azalak erakusketari buruz. Baina nola ez da, bada, hura «lagin bat» izanen. Euskal komikiaren historiaren atzera begirakoa egin dute elkarrekin, XII. mendetik gaur egunera arteko dozenaka aldizkari azal bilduta. Iruñeko Kondestablearen jauregian dago ikusgai.

Inoiz aitortu izan duzu jendea ez dela kontziente komikiak kulturari egiten dion ekarpenaz. Zer ekarpen egiten du, zehazki?

Era askotakoa. Arte nagusietako bat da; ez da arte txiki bat, lehen askok hala uste zuten arren. Pentsatzen zen komikiak denbora-pasa hutsak zirela, eta badira denbora-pasak, baina arte bat ere bai; bederatzigarren artea. Beste herrialde batzuetan, Frantzian kasurako, komikiari askoz ere inportantzia handiagoa aitortzen zaio Euskal Herrian baino.

Bizkaiko Foru Aldundiaren enkarguz eginiko Komikia proiektuari tiraka ondu duzue Azalak. Lehen proiektu hartan, 1975etik 2017ra arteko euskal komikiaren historia izan zen aztergaia. Zer ondorio atera zenuten?

Euskal Herrian egindako komikia izan zen azterketaren ardatza, euskarazkoa batez ere. Kontua da komikiaren bilakaeran abiapuntu berri bat ezarri zela 1975. urtearen inguruan. Berrasmatze bat izan zen. Komikia hitza urte horretan sortua da: Anaitasuna aldizkarian azaldu zen lehenengoz. Ordutik, komikigintzak sekulako abiada hartu zuen. 80ko hamarkada izan da inoizko oparoena.

Azalak erakusketan, denbora epe horretatik kanpoko lanik ere bada. Nolakoa da lagina?

1980ko hamarkadako oparotasuna ez ezik, 2017tik gaur arte izan den garapen itzela ere erakusten du laginak. Oraingo eskaintza sekulakoa da. Komikipedia atariaren arabera, iaz 52 komiki argitaratu ziren paperean. Aurten, 23 dira oraingoz, eta kopuruak laster egingo du gora. Datu oso onak dira. 2010 inguruan ia-ia ez zen komikirik argitaratzen euskaraz.

Nolako apustua egiten dute argitaletxeek?

Komikiak argitaratzea bestelako lanak egitea baino garestiagoa da,arrisku handiagoa dakar, baina argitaletxeak hasiak dira animatzen. Denonartean, Txalaparta, Nabarralde, Harriet, Erein, Farmazia Beltza... Egia esan, daukagun erakusleihoa oso handia da.

Erakusketan, lanak ez dira kronologikoki ordenaturik ageri, baina zaharrena ageri da lehenbiziko: Ferrando Petri de Funesen Biblias de Pamplona. Diozuenez, «1197aren ingurukoa» da. Narrazio sekuentziala du, baina hori komikia da jadanik?

Segun eta zer ikerlariri galdetzen diozun. Batzuek esaten dute komikia hasi zela hitzak globoetan sartzen hasi zirenean eta lerro zinetikoak zeudenean. Baina azalpen horrek mugak ditu, ze Europan oso berandu hasi ziren horiek erabiltzen. AEBetan ez bezala. Sinetsiko bagenu globoena dela irizpidea, esango genuke Europan komikia ez zela hasi ia-ia Tintinen garaira arte.

Eta Euskal Herrian, noiz arte?

Bilbon hasiko zen, Teles eta Niko-rekin —1918an hasita—. Baina, berriro diot: hori hala litzateke globoen irizpidea aplikatuz gero.

Ez dirudizu irizpide horren alde.

Nik argi dut Biblias de Pamplona komikia dela, eta, beraz, hori dela Euskal Herriko lehena. Narrazio sekuentziala du, eta ia ez du testurik, eta irudien bitartez azaltzen ditu pasarteak. Gainera, beste herrialde batzuetan Erdi Aroko pinturetan zehazten dute komikiaren jaiotza. Gurea Biblian dago.

Bibliarenaz gain, erakusketako beste zenbait lan ere erlijioarekin loturikoak dira. Zeruko Argia, adibidez. Zer neurritan zen ohikoa erlijioa komikietan?

Indarra izan zuen. Adibidez, nahikoa aritu zen Otermin marrazkilaria, kaputxinoa. Hark, normalean bai, erlijio kutsuko edukiak egiten zituen, baina gero berak ere izan zuen bilakaera bat, eta beste tonu bat hasi zen azaltzen.

Izan ere, erakusketan ikusten da badela franko gailentzen den funtzio bat: umorearena.

Batzuek diote komikia moralizatzailea zela, baina hori diotenean gerra aurreko komikiari buruz mintzo dira batez ere. Eta ez da guztiz zuzena.

Zergatik?

Bitoriano Iraolak Donostiako El Thun Thun aldizkarian marrazten zituenak oso adibide ona dira ikusteko beti ez zegoela moralizatzeko asmorik. Iraolak satira gordinak egiten zituen. Are gehiago, batzuk gaur ere argitara litezke. Gainera, beste aldizkari batzuk plazaratzen ziren garai horretan, eta umorea zen gehien lantzen zena. Pedagogiak ere bazuen tokia. Halere, umorea beti nagusi.

Euskararen bilakaera ikusteko ere balio du Azalak-ek. Esate baterako, ikusgai da Ereinek 1977an sorturiko Ipurbeltz. Hura izan zen euskara batuan idatzitako haurrentzako lehenbiziko aldizkaria.

Adibidez, Kili-kili-k euskalkien alde egin zuen; Bizkaiko edizio bat zuen, eta Gipuzkoako beste bat. Aurretik, 1970eko hamarkada Pan-pin komiki aldizkaria egon zen, eta hor ere euskalkien ereduari eutsi zitzaion. Baina sortu zen euskara batua, eta haren alde gin zuen Ipurbeltz-ek. Dena den, hizkera bizia erabili zuen hasieratik, kalekoa eta freskoa.

Beste herrialde batzuetakoen aldean, euskal komikiak badu aparteko bereizgarririk?

Esango nuke onomatopeietan baduela zerbait, formula propioak dituenez gero. Horrez gain, estiloari dagokionez, ez nuke esango euskal komikiak berezko ezaugarririk duenik; garaiaren araberakoa da. Gainera, ez da egon komiki eskola bat eta bakarra. Frantzian, Tintinen bueltako eskolatik datozenek badute eredu komun bat. Hemen, Euskal Herrian, bakoitzak berea du.

Aniztasun handia dago?

Bai, dudarik gabe. Askotariko marrazketa estiloak daude. Badira batzuk errealismorako joera daukatenak; beste batzuek, berriz,karikatura kutsua dute. Konparatu, adibidez, Juan Luis Landa eta Patxi Huarte Zaldieroa, eta pentsa zenbat dauden tartean.

Emakumeen sinadurak gutxiengoa dira erakusketan. Horrek zerbait uzten du agerian, ezta?

Ilustrazioan bai, baina komikigintzan oso emakume gutxi egon da historikoki. Azkenaldian hasi da hori aldatzen. Horren erakusle da, adibidez, Tupust kolektiboa. Edonola ere, bada kasu berezi bat, aitzindari izan zen andre bat: Ignacia Zabalo Nor-nai. Donostiako aldizkarietan marrazten zuen, 1920ko hamarkada inguruan, baina uste zen marrazkiak anaiarenak zirela, Jon Zabalo Txiki-k eginak. 1970eko hamarkadara arte ez zen jakin Ignaciarenak zirela, eta ordurako bera hilda zegoen.

Eman dezagun hemendik hogei urtera euskal komikiaren beste azterlan bat egiten duzula. Nolakoa uste duzu litzatekeela?

Tira, ordurako oso nagusia izango naiz! [Barreak]. Ni baikorra naiz: uste dut komikia ez dela sekula desagertuko, argitalpen mota zernahi izanda ere.