«Atzerako bueltarik gabeko errealitatea ez dugu oso urruti»

Etxe barruan, kezka giroko urtea izaten ari dela aitortu dute Olatz Osak (Oñati, Gipuzkoa, 1970) eta Mikel Esnalek (Donostia, 1968). Behera egin dute salmentek, eta behera egin dute, batez ere, euskarazko adarrean. Argitaletxearen eta Elkar denden jardunaz harago, banaketari esker «orekatzen» ditu zenbakiak egun Elkarrek, eta estrategia «momentuz» ondo badoakie ere, sektorearen «hauskortasunean» urgentziaz eragin beharraz mintzo dira.

Euskalgintzako beste zeregin batzuetatik heldu zen Elkarrera Osa, 2000. urtearen bueltan; argitaletxeko zuzendaria da egun. Esnal Ekonomia ikasketak burutu berritan sartu zen. «Euskal konpositore klasikoen CD bilduma baten faszikulukako proiektu bat bazegoen Egin-ekin, eta hura izan zen nire lehen lana». 25 urte dira ordutik, eta Elkar taldeko zuzendari kudeatzailea da gaur.

Zer topatu zenuten Elkarrera iristean?

MIKEL ESNAL: Enpresa bat hazkunde inportantea izaten ari zena, eta ordenazio beharra zuena. 80-90eko urteak hazkunde handikoak izan ziren Elkarren, eta horrek erabateko tentsionamenduak sortzen ditu antolaketan. Aurkitu nuen testuinguru oso aberasgarri bat baita ere, lanerako gogoa bazenuen, aukera asko zegoelako gauzak egiteko; autonomia puntu batekin, gainera.

Sortzaileen ekintzailetasun sen hori arnasten zen?

OLATZ OSA: Ni, besteak beste, horregatik etorri nintzen. Banekien enpresa egitura bat zeukan lantoki batera nentorrela, baina banekien helburua euskararen eta euskal kulturaren sustapena zela. Hori ikusi ditudan proiektu guztietan egon da.

50. urtemuga ospatzen ari zarete aurten. Nola antzematen duzue egin den bidea?

ESNAL: Hasteko, Elkar sortu zutenen ikuspegia azpimarratuko nuke: ikusi zuten azpiegitura bat behar zela sortu, Euskal Herrian bertako kultur industria bat izan dezagun. Elkarrek erakutsi du posible dela herri proiektu bat garatu eta, aldi berean, tamaina garrantzitsua duen enpresa lehiakor eta profesional bat eraikitzea. Aurrez ikusi gabeko zerbait. Sortzaileen koherentzia ere azpimarratuko nuke, hastapenetako herrigintza inpultsoa babestu zutelako esku pribatuetan zeuden enpresa ondareak fundaziora pasatuz

OSA: Nik digitalizazioak eragin duena ere nabarmenduko nuke. Hamarkada hauetan erabat aldatu dira produkzio prozesuak, komunikazioa, proiektua ulertzeko moduak, merkatura iristeko moduak, negozio ereduak —musikan, esaterako, goitik behera ikusi dugu aldatzen—; horrek ezinbestean eraman gaitu egokitzera, eta berrikuntzak sortzen du ilusioa, baina baita tentsio ugari ere.

Euskal kultur ekosisteman nola ikusten duzue Elkarren lekua?

ESNAL: Gure lana euskal kultura modu eraginkorrean sustatzea da, eta, horretarako, liburugintzak eta musikagintzak bere balio kate osoan behar dituzten azpiegituren garapenean jartzen dugu indarra. Edozein kultur sistemak behar-beharrezkoak ditu azpiegiturak bere garapenerako; hori da Elkarren ekarpen nagusia.

OSA: Nik uste dut gure kokapena ekosistema horretan beste hainbat eragilerekin eskuz esku ulertzen dugula. Hainbat proiektu aurrera atera badira, elkarlanean indarrak batu ditugulako izan da; Ikastolen Elkartearekin batera abiatutako Ikaselkar argitaletxea, BERRIArekin eta Katxiporretarekin hasitako Irrien Lagunak ekimena, berriki Jakin-ekin aurkeztu dugun Geruzak proiektua... Zer esanik ez musikan eta liburugintzan.

Azpimarratu nahi nuke baita ere Elkarren azpiegiturak ez direla barne kontsumorako bakarrik: banaketa eta liburu dendak beste kultur eragileen eskura ere jartzen dira. Horietan merkatuaren legeak jarraituko bagenitu bakarrik, askoz ikusgarritasun gutxiago izango genuke guztiok, eta Elkarrek daukan helburuari jarraiki, lortzen dugu zerbait gehiago izatea, nahiz eta gure txikian ez nahikotzat ematen dugun.

ESNAL: Lankidetza hori ekoizpenetik harago eramaten ere saiatzen gara, eta kultur sisteman kritikoak diren egiturak zaintzen. Pare bat adibide: 2018an bazen banaketa enpresa bat Nafarroan bideragarritasuna kolokan zuena; geureganatzea erabaki genuen, langileak subrogatuz eta enpresa hark banatzen zituen euskal argitaletxeen berme ekonomikoa ziurtatuz. Edo bestea: gure liburu denda kateaz harago, ezinbestekoa zaigu Euskal Herrian liburu denda independenteen sare sendo bat egotea; horri eusteko, Liburudenda lagun programaren bidez, 46 dendaren eskura jartzen dugu gure gestio sistema, adibidez. Horrek baimentzen du denda horiek euren eskala txikian gure eskala handiagoan dauden tresnak erabiltzeko aukera izatea.

Hizkuntza gutxituen jardunari bide emateak baditu bere mugak. 2018an Siadecori eskatu zenioten ikerketak argi utzi zuen euskaldunen gehiengo zabalak ez duela euskal kulturara jotzen.

ESNAL: Bai. Datuek esaten zuten euskal gizartearen %6k irakurtzen zuela euskaraz, hau da, euskaldunen %23k. Merkatuaren tamaina ematen du horrek: 150.000 bat pertsona dira euskal ekoizpena kontsumitzen eta sostengatzen dutenak. Arazo estruktural bat da: gure merkatuaren tamaina oso txikia da, horren inguruan epe luzerako sistema oso bat egonkortu ahal izateko. Eta horrek ekartzen du egun bizi dugun arazo bat nekez gainditu ahal izatea: sortzaileen eta sektoreko zenbait enpresaren egoera prekarioa. Edo gai gara politika eraginkorrak jarriz komunitate hori zabaltzeko edo beti ibiliko gara prekaritate hori gainditu ezinda.

OSA: Bost urte dira jada azterketa hura egin zela, eta, tamalez, argazkia ez da hobetu; esango nuke hainbat arlotan beharbada atzera egiten ari garela. Oraintsu argitaratu ditu Uemak arnasgune diren herrietako ikus-entzunezkoen datuak ere [bistaratu dute, besteak beste, Uemako herrietan lau ikasletik hiruk gaztelaniaz ikusi dutela azkenekoz telesail bat]. Uste dut benetako irauli bat eskatzen duela argazki orokorrak: une honetan, atzerako bueltarik gabeko errealitatea ez daukagu oso urruti. Horrek eskatzen du plan nazional integral bat, urruti gabe.

ESNAL: Egoera okerrera besterik ez doa. Aurtengo datuak ez dira batere onak. Estatu mailan badago salmenten igoera bat, %2,3koa, baina Hego Euskal Herrian liburugintzaren salmenta beherantz joan da, %5,7. Eta erdarazko liburuak %3 jaitsi dira, baina euskarazkoak %10. Euskal argitaletxeentzat urte oso-oso konplikatua izaten ari da.

Kezka giroa duzue, beraz.

ESNAL: Dudarik gabe.

OSA: Guk liburugintzaren eta musikaren errealitatea bizi dugu gertutik, baina uste dut kulturgintzako inork gutxik egin dezakeela bestelako argazkirik, ikusten ari garena ikusita.

Bestela begiratuz gero, datuek hazteko marjina handia ere erakuts dezakete?

OSA: Teorian bai, baina kontrakora goaz. Horregatik, plan nazionala diogunean, ari gara neurriz eta baliabidez hornitu eta modu ordenatuan garatuko den plan bati buruz, hain zuzen, teorian dagoen potentzialitate horretara irits gaitezen. Hori gabe, beste hizkuntzen eta kultur adierazpenen uholdeari eustea oso zaila da.

Nola hartu zenuten banaketa Espainiako Estatu osora zabaltzeko erabakia?

ESNAL: Urteak dira paradigma digitalaren ondorioz sektorearen bilakaera erabat aldatuko zela ikusi genuela. Ohartu ginen Europako beste herrialdeetan banaketa independentea bi-hiru enpresen esku zegoela, oso prestatuak, liburu aukera zabala eskaintzen zutenak azkartasunarekin. Estatuan geneukan eredua zen sektore bat erabat atomizatua, etorkizunari aurre egiteko zailtasun handiak zituzten enpresa txiki askorekin, familia belaunaldi baten amaierarekin... Denbora kontua zen Europako eredua estatuan ere bidea egiten hastea, eta horren aldeko apustua egin genuen, gu izateko talde gisa estatuan ikusten zen eraldaketa horren traktoreetako bat.

Fakturazioan lider izateraino.

ESNAL: Horien artean gaude, baina ez gara bakarrak izan aldaketa aurreikusi dutenak. Elkarrek baditu baliabideak, eta estatuan duen jarduera horri esker salbatuko dugu aurten urtea. Baina auzia haratago doa.

OSA: Bai, afera ez da Elkar. Afera euskal kulturgintza da. Ikusten da oinarri oso ahulak dituela, eta eboluzioa ez da hoberakoa izaten ari, alderantziz. Elkarri bere estrategiak lagundu diezaioke, momentuz, baina herri proiektuan dago benetan eragin beharra.

Elkarrek izan duen hazkundeak sortu izan du errezelorik. Nola hartzen dituzue halakoak?

ESNAL: Adi gaude kritiketara, eta gure jokamoldea ere aztertzen dugu horien harira. Euskal kultur sisteman tamaina bat hartu dugun horretan, txikiaren eta handiaren arteko tentsio naturalak sortzen dira, baina eztabaida hori oso erlatiboa da. Gu bagara handiak liburu denda baten edo argitaletxe txiki baten aurrean, baina mundu globalizatu honetan inurriak gara. Enpresa handiek badute indarra sektorean euren joko arauak inposatzeko, baina gu horren aurrean oso hauskorrak gara. Gakoa ez da handi edo txiki, indar hori nola erabiltzen duzun baizik, eta gu saiatzen gara lankidetzarako erabiltzen.

Badago sakontzeko foku bat orain, online-ko komertzializazioarekin zerikusia duena. Hurrengo urteetan bultzatu nahiko genituzke proiektu batzuk hortik, sektore guztia aintzat hartuta.

Egiten dira diagnostikoak, partekatu gogoetak baina badirudi batzuetan horrek nora heldu izango ez balu bezala dela. Giharra falta du kulturgintzak erabakiguneetan eragiteko?

OSA: Uste dut diagnostikoen osteko urratsean kateatzen garela. Hasteko, kulturgintzaren artikulazioa bera dago egiteko; ez gaude egituratuta proposamen bateratuak landu eta administrazioaren aurrean interlokuzio iraunkor bat garatzeko. Bakoitzak badu nahikoa lan bere eguneroko txikian aurrera egiten. Hala ere,intentzio bat bai sumatzen dut azkenaldian; bilera batzuk egin ditugu, eta badago nahi bat iraunkortasunez erantzuteko egoerari. Baina horrek eskatuko du inplikazio militantea edo baliabideak. Hor dago erronka, eta ez da berria.

Agertu da lehen: Ikaselkar, irakaskuntza materialean Euskal Herria irudikatzen duen argitaletxe bakarra. Beti izan du pisua hezkuntzan Elkarrek. Nola ikusten duzue oraingo eztabaida?

OSA: Egunero ez da zabaltzen hezkuntza lege bat, eta kulturgintzatik ari gara zirriborroak irakurri, eta kulturak zein leku hartu beharko lukeen begira. Euskal kultura hezkuntzan garatzeko zein neurri jasoko duen legeak, horrek ahalbidetuko du gero proiektu batzuk egotea edo ez egotea. Une kritikoa da hurrengo belaunaldiei begira.

ESNAL: Hor dago lehen aipatu dugun 150.000 biztanleko komunitatea handitzeko gako bat. Inoiz baino euskal hiztun gehiago ditugu, baina bistan da ez garela gai komunitatea handitzeko. Haustura bat dago hor.

OSA: Ez da bakarrik euskara jakitea. Kultur kontsumorako hautua egingo da kultur identitatea garatzen bada, eta hori hezkuntzak ere ahalbidetu behar du.

Sormena, aldiz, inoiz baino oparoago dagoela esaten da. Sumatzen da hori argitaletxean?

OSA: Nabarmena da. Kalitatezko proiektuak datoz, eta ugariak. Askotariko lan lerroak ditugu irekita, eta erronka etorkizunean, zernahi dela euskarria, lerro horiei eustea eta proiektu berriez aberastea izango da. Horiek ikusgarri egitean dugu zailtasuna: euskaldunak ezagutu behar du produktu horiek egon badaudela. Testuinguru orokorrean eragin behar da horretarako, eta kulturak gizartean daukan lekua da gako bat hor. Entretenimenduaren ulerkeratik harago egin, eta norbanako zein kolektiboaren ongizatean kokatu behar da; horrek eskubideen planora garamatza, eta beste klabe batean jartzen ditu kultur politikak eta ardurak. Ulerkera horrek berez ekarri beharko lituzke aldaketa handiak.