«Argi dago ez dutela nahi gatazka berriro errepikatzea»

Era batera edo bestera Irlandako gatazkaren parte izan diren sei lagun mahai beraren bueltan eseri zituzten In Dialogue filma grabatzeko. Kontrako posizioak eta oso bizi esperientzia ezberdinak dituzten lagunak dira: Eibhlin Glenholmes lider errepublikanoa; Lee Lavis Britainiako Armadako soldadu ohia; unionisten talde paramilitarretako kide izandako Jackie McDonald; IRAko kide ohi Michael Culbert; Winston Irvine loialista; eta Royal Ulster Constabularyko polizia ohi Roger McCollum. Urteetan elkarren etsai izan dira, baina Sira Abenoza filosofoaren gidaritzapean, elkarri beren bizipenak azaldu eta bestearenak entzuteko ahalegina egin dute filmean. Donostia 2016ren Europa Transit proiektuaren barruan ondutako bigarren lana da —gatazka baten lekuko izan diren Europako hamar hiri bisitatu, eta haietan dokumental bana grabatzeko egitasmoa—. Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian gaur eskainiko dute lana, eta bertan parte hartu duten zenbait lagunekin solasaldia egingo dute ostean. Europa Transiteko arduradun eta lanaren zuzendari Xuban Intxaustirekin (Lasarte-Oria, Gipuzkoa, 1980) mintzatu da BERRIA.

Belfast hiria eta han bizi izandako gatazka. Gaia jorratzeko, zergatik hautatu zenuen posizio ezberdinak dituzten lagunen arteko elkarrizketaren ikuspegia?

Pertsona batzuen bizipenak azaltzeko modua zela iruditu zitzaigulako eta, batez ere, elkarrizketa tresna bat zelako lehen etsaiak zirenen artean enpatia bat eta elkar ulertze bat sortzeko. Bestalde, guretzat garrantzitsua zen haiek zer zuten guk baino aurreratuago erakustea, euskaldunoi egiteko geratzen zaigun bidea islatzea. Erronka hasieratik hori zen: zer dugun ikasteko gure anaia handia den Belfastetik, zer egin duenaurretik, eta lehen etsaiak izan zirenen arteko elkarrizketa zen guk ikasteko genuen gauzetako bat.

Sira Abenoza filosofoak zuzentzen ditu elkarrizketak. Haietan, zein gai jorratu nahi zenituzten?

Sira eta biok argi geneukana zen ez genuela gatazka batez hitz egin nahi, gizabanako bati gatazka politiko bortitz batean murgiltzen denean gertatzen zaionaz baizik; guretzat, hori zen garrantzitsuena. Biktimez ere hitz egin dugu, baina, gure ustez, interesgarria zen gatazka politikoan murgiltzen zirenek sentitzen zutena adieraztea, gatazkak horrela ere ulertzen baitira era batera edo bestera, eta gutxitan jarri izan delako fokua pertsona horiengan. Sirak, bere dialogo sokratikoetan, hainbat gairi buruz hitz egiten du: maitasuna, heriotza, mina... Kontzeptu horiek Belfasten landu nahi genituen gaietara ekarri genituen, eta uste dut dokumentalean argi islatzen direla: zein testuinguru politiko dagoen pertsona horiek gatazka bortitzean murgiltzean; nola bizi izan zuten gatazka, askotan kontatzen ez dena, nola jasan zuten bi aldeek; eta nola atera ziren handik edo nola lantzen ari diren behin aterata, giza eskubideen ikuspegitik, egia eta justizia tratatu nahi genituen gaiak zirelako.

Sei lagun elkartu zenituzten mahaiaren bueltan, aurrez elkartu gabekoak. Erraza izan zen?

Ez, ez zen batere erraza izan. Brian Rowan kazetariak asko lagundu zigun; Belfasten liburua aurkeztu behar zuen, eta hara joateko esan zigun, han izango zela interesatzen zitzaigun jendea. Bizpahiru lagunekin bilerak egin genituen eta proiektua azaldu genien. Baina hasieran ezagutu genituen horietatik gero agertu zirenetara badira aldaketa batzuk. Uste dut ez zutela hitz egiteko arazorik, baina agenda aldetik zaila zen, baita kontzeptualki ere, ordezkariak lotzea... Baina bi hilabete lanean eman ostean, sei lagun horiek bildu genituen, eta uste dut helburua lortu genuela.

Eta haiek nola bizi izan zituzten elkarrizketak? Hitz egiteko arazorik ez zutela diozu, baina une deserosorik ere sortuko zen...

Bai. Guk ez genuen espero eztabaida politikoa hain gogorra izatea oraindik, hogei urteren ondoren. Eztabaida mahai gainean dago, eztabaida oso baketsua gainera. Hori da interesgarriena: mezu bera dute polizia ohiak eta IRAko kide ohiak, gertatutakoa berriro ez errepikatzea. Eta egia da gauza askotan ez daudela ados, baina interesgarriena da, nahiz eta ados ez egon, entzun egiten diotela elkarri. Hizlari batek bukaeran aipatzen du ulertu duela testuinguru bakoitzean bere mahaikideek zergatik egin zituzten gauzak, eta uste dut hori dela gizarte guztiek egin behar dutena: ulertu bakoitzak, bere psikologiarekin eta testuinguruarekin, zergatik egin dituen egin dituen gauzak. Uste dut behin hori ulertzen denean, elkarbizitza ere hobetu egiten dela.

Sei horiez gain, beste hainbat lagunekin ere hitz egin duzue, biktimekin, Harold Good apaizarekin... Testigantza horiek biltzea ere zaila egin zaizue?

Ez, Biktimen Batzordearekin oso erraza izan zen, beti zeuden hitz egiteko prest. Harritu gintuen batzordean bateko eta besteko biktimak batera egoteak, eta samina oraindik hain gogorra izateak ere bai. Gainerakoek ere nahiko erraz eman ziguten baiezkoa.

Oro har, zer sumatu duzue? Jendea prest dago hitz egiteko? Eta badakite hori nola egin, badituzte tresnak horretarako?

Argi dago ez dutela gatazka berriro gertatzea nahi. Eztabaidak oso deserosoak izan daitezke. Bakoitzak bere ikuspegia du, eta hori ez da aldatzen. Baina interesgarria da ikustea bakoitzak berea defendatzen duela, era adeitsu batez; errespetua dute, entzuten dute. Ez daude ados, baina filmean, hamar orduz hitz egin ondoren, ez dago irain bat, ez mespretxuzko ezer... eta egon zitekeen, esaten diren gauzak oso gogorrak baitira. Biktimez hitz egin dugu, baina mahai horretan dauden sei lagunak ere badira biktimak; beren lagunak hil dituzte, haien guraso batzuk ere bai... Samin hori ere ager zezaketen uneren batean. Baina uste dut ardura moduko bat dutela, esertzeko, entzuteko eta, tripak mugitzen zaizkienean, lasaitzeko.

Entzundako guztietatik, zu zerk harritu zaitu gehien, edo zein irakaspen nagusi atera duzu?

Grace-ren kontzeptuarekin nago pixka bat obsesionatuta. Harold Goodek aipatzen du Brian Currinekin bildu zenean hark galdetu ziola ea nola egingo zuten aurrera egiteko, eta grace edo jainkoaren grazia hori erabiliko zutela erantzun ziola, eta horretatik asko beharko zutela esan ziola Currinek. Grace horrek eskuzabaltasuna esan nahi duela uste dut, enpatia moduko bat, pentsatzea zer eman behar dion pertsona batek gizarteari, eskuzabaltasunez, aurrera egiteko. Uste dut pertsonalki zubiak egiten, grace hori egiten den heinean, gizartea gatazka gainditzen doala, aurrera doala.

Beraz, eredu honek balio dezake beste leku batzuetarako, Euskal Herrirako adibidez?

Bai. Guri han esaten ziguten gertuegi ginela gatazkatik, eta oraindik hala ikusten dut nik ere, baina hemen ere egin daitezke elkarrizketak, herri askotan ari dira egiten, eta pixkanaka jendea hasiko da hitz egiten. Pixkanaka hurbilpen hauek eta elkarrizketa hauek emango dira. Ez daukat dudarik.