Literatura, salbagarri

Plazerez irakurri dut aurten ElkarBaionak, Elkar Fundazioak eta Euskal Kultur Erakundeak eskaini Gazteluma beka lortu duen Egoitz Zelaia hendaiarraren elelabur bilduma, Eta galtzen bagara zer?. Zortzi ixtorio independientez osatu liburua da, bakoitza pertsonaia batetan zentratua: Xune, Robert, Pol, Eira, Ed, Aira, Dana, Must. Sentsibilitate handiz eta umorez ere kondatzen dizkigu Zelaiak zalantzak edo nahigabeak joak dauden protagonista horien bizitzako zatiak, orainaldian edo iraganean, forma narratiboak aldizkatuz — lehen, hirugarren edo bigarren pertsonan ari da narratzailea, batzuetan kronologikoki, bestetan memorian jauzika, hikazko dialogoz osaturiko narrazioak ere tartekatuz. Ixtorio gozagarriak, zinez, errazki irakurriak, ez hain errazki ahantzigarriak.

Haririk badateke ixtorio horien guzien artean, pertsonaia guztiak noraezean galduta edo galtzeko arriskuan daudelako, hau da, ideologia handirik bultzatzen ez dituen horietarik, beren izatea ulergaitza dutenak. Bestela adierazteko, iragana dute sinesmen handiosen borroketan irabazi ala galtzeko obsesioa, eta beren baitara itzuliak dira, beren tirabira intimoak askatzeko lanetan nekez helduz. Joseba Gabilondok Nazioaren hondarrak saiakeran definitu ezaugarri postnazionalez itxuratu pertsonaiak, beraz, irakurlearen libidoa galdezkatzen dutenak.

Gustatu zait bereziki Polen ixtorioa: Mexikon erbesteratu iheslariak bere maitaleari aitortzen dio bere herrimina. Bizkitartean, nostalgia eta frustrazioak konpentsatzeko edo gainditzeko, maitasun eta literatur gosea da Pol, horiek bailiezaiokete norabide salbagarria erakutsiko. Neska-lagunak galdegiten dioenean noiz arte egon behar duen herritik kanpo, Sarrionandiaren poesia batez dio erantzuten: «Presoa zelda bazterrean, bakarrik mintzatzen bezala. Baina ez. Armiarma bati galdetu diot: Noiz arte? Armiarma, berehala, zintzilikatu, eta haria luzatuz jaisten da. Eta badirudi, hari luze hori dela armiarmaren erantzuna». Haria delarik testu ehuleen lan tresna, noski…

Istorio horrek ene baitan oihartzun egin dio barneratuak ditudan Philippe Jaccottet poeta frantses garaikidearen hainbat olerkiri. Ideologia eta ideia handimandi guztien antzutasuna begi-bistakoa dugunoi, gaitza eta heriotza zentzugabekeria menderaezintzat daukagunoi, zer gelditzen zaigu?, du galdatzen poetak Ezjakina poesian. «Ene logelan nago eta hasteko isiltzen naiz/ (isiltasuna zerbitzari sartzen da ordena piska baten emateko),/ eta goaitatzen dut gezur guztiak banaka bazter daitezen:/ zer gelditzen da? zer gelditzen zaio hil zorian den horri/ hiltzera hain ongi eragozten duena? […]/ Jakin dezaket nik ezjakinak, nik kexatuak?». Eta Ustegabekoa poesian berriz: «Zer gelditzen da horrela dirdiran neguan?/ Goiztirian goizik ateratzen naiz,/ neguak betetzen du espazioa muga finetaraino,/ belarra auspez makurtzen da agur mutu horren aitzinean,/ hor agertzen da norberak gehiago espero ez zuena».

Zer gelditzen da, ba, sinismen guztiak erraustu direlarik? Zelaiak, Sarrionandia eta Jaccottetek ihardetsiko ligukete: maitatzeko eta hitz egitearen beharra. Aspaldiko kontuak, horiek, zaharkeriak, ezta? Azken finean, zer dio idazleak gaur egun horrelako topoiak istoriotan itxuratuz? Jacques Derridak errepusta hau eman liezaguke: «Hondamena etengabe aipatzerakoan, [hizkuntza] salbatzen dut edo salbatzeko ametsa daukat… Hizkuntza agurtzen dut: 'Ene hizkuntza salbatzen dut, mintzamena salbatzen dut'» (Derrida Jacques, Le ressassement ou le droit à la littérature, in Écritures du ressassement, Modernités, 15 zb., Presses Universitaires de Bordeaux, 2001). Literatura, gure salbagarri.