Errepublikanoa eta independentista?

Zumalakarregiri buruzko artikulu bat argitaratu nuen, gaztelaniaz, kontatzeko litekeena dela hark asmo independentistekin eta errepublikanoekin bat egin izana, eta, ezbairik gabe, testuak harritu egin ditu gure historiaren inguruko jakin-mina duten horiek. Baieztapen horren froga, hain zuzen, 1834ko apirilean idatzitako gutun bat da, Mikel Sorauren historialariak Nafarroako Artxibo Nagusian aurkitua; eskutitz hartan, Jose Antonio Zurbano, Nafarroako Diputazioak Madrilen zeukan negoziogizona, diputazio horrexetako idazkari Jose Basseti mintzatzen zitzaion, eta, kontuan harturik zer kargu garrantzitsu zeuzkaten bi goi funtzionario haiek, are nabarmenagoa da gutuna. Idazkian Zurbanok zioenez, «Zumalakarregiren aldarrikapen bat» iritsia zen Madrilera: «[aldarrikapen horrek] esaten du ezen, ikusirik zeinen gauzaez den eta zer-nolako utzikeriaz ari den On Karlos bere kausaren alde, Nafarroako Erresuma eta euskal probintziak Errepublika Federal gisa aldarrikatzen dituztela, eta [Nafarroako] estatuei dei egingo dietela horretarako, gerrak modua ematen duenean». Segur aski, orduantxe erabili zen lehen aldiz errepublika federal kontzeptua gure herrialdean, eta euskal militar ospetsu hari egozten diote, gainera, nahiz eta historiografia ofizialak beti esaten duen gizon hura espainola, absolutista eta erreakzionarioa izan zela. Eskutitz hartatik hilabete gutxi batzuetara hil zen Zumalakarregi, Bilboko setioan.

Gutun horrek garrantzi erabakigarria dauka I. Gerra Karlistaren pizgarrien inguruko eztabaida historiko luzean. Gerra hartako figurarik inportanteena karlista zirkunstantzial gisa agertzen bada, eta euskal errepublikano independentista eta federal gisa, horrek aldatu egin dezake Historia. Nolanahi ere, euskal herritarrak beren askatasunen alde borrokatu zirela berresten duten lekukotza ugarien artean, beste datu bat da aipatutako hori. Karlismoa, azken batean, bandera koiuntural bat zen, zeinak, Cherbuliez alemanak zioen bezala, «errepublikano abarkadunen artean» errekrutatzen baitzituen bere «bandak».

Europarrek aspalditik onartua zuten euskaldunek sentimendu errepublikanoa zutela, eta independentziarako joera. 1795ean, Espainiak Frantziari utzi behar izan zion Santo Domingo uhartea, hartara lau euskal probintziak berreskuratzeko, galdutzat jota baitzeuzkan ordurako. 1808an, berriz, Napoleonek aztergai izan zuen euskal Estatu bat sortzea, lurralde guztiak hartuko zituen «Fenizia Berri» bat.

Susmagarriro deigarria da zer arreta txikia jarri izan dieten historialariek lehen matxinada karlistan euskal herritarrak independentziaren alde borrokatu zirela berresten duten lekukotza askotarikoei. «Gerra, Nafarroan, gerra nazional bat da hango biztanleentzat, eta oso antzera da beste hiru probintzia salbuetsietan», adierazi zuen Nafarroako erregeordeak 1834an. Historialarien artean, Pirala izan zen lehenengoetakoa Zumalakarregiren asmo independentisten inguruan mintzatzen, baina ez zuen izan jarraitzale askorik, puri-purian egon den gai deseroso bat izan baita historiografia ofizialarentzat. Wilkinson, Somerville, Borrow eta beste aditu britainiar batzuek, ordea, aipatua dute independentismo hori, eta euskal herritarren «harrotasun errepublikanoaz» hitz egin izan dute; Lataillade, Faucher, Mitchel eta Viardot frantsesek ere aipatu izan dute, bai eta Laurensek eta beste prusiar batzuek, Mackencie eta beste iparramerikar batzuek, Lassala eta beste espainiar batzuek ere; Abiraneta, Xaho eta beste euskal herritar batzuek bezala, eta abar.

Dokumentazioa aski eta sobera dago zenbait historialarik bazter utz ditzaten Osaba Tomasi buruz esan dituzten tontakeria guztiak, gure historiako gizon itzaltsu, euskaldun, independentista eta errepublikano bat izan baitzen Zumalakarregi.

(Erredakzioan itzulia)