Beste askok bezala, nik ere lau gauza nekizkien Fernando Aire Xalbador bertsolari famatuari buruz: txapelketa batean txistuak jo zizkiotela, bere omenaldi egunean hil zela, artzaina izan zela eta ez dakigula gaur non dagoen, zein larretan.
Baina Zestoa eta Urepele herriek, Uztapideren eta Xalbadorren jaioterriak direla profitatuz abiatu duten senidetze proiektuaren baitan bi bertsolarien arteko adiskidantza aztertzeko aukera izan dut. Uztapide ezagunagoa nuen, etxekoagoa, eta abentura ez da horren intentsua izan. Baina Xalbador! A zer pertsonaia! Nire ezjakintasunean igeri eginez bere figuran murgildu nintzen oxigeno botilarik gabe, eta oraindik ez naiz guztiz ur azalera atera haren bertsoek daukaten hondo sakonetik.
Zestoaren eta Urepeleren senidetzea ez da soilik bi bertsolari ospetsuok herriotan jaio zirelako, ez da horretara mugatzen. Mezu sakona eta gaur guztiz beharrezkoa dena dauka oinarrian: Euskal Herriaren batasuna eta osotasuna errebindikatu beharra, ideia hori guztiz lausotu den garai hauetan. Ideia horren inguruan maiz kantatu zuten Uztapide eta Xalbadorren garaiko bertsolariek, denok anai-arrebak garela esaten zuten etengabe, eta ez haiek bakarrik; garaiko diziplina ezberdinetako sortzaile ugari ere horrela mintzo zen. Errobik Iparraldetik denoi abesten ziguten bezala: «Atzar hadi, atzar hadi, ene euskaldun haurride».
Xalbadorrek umetatik ukamen gotorra egin zion frantses nazionalitateari. Elgetako saio batean honela kantatuko dio Egileorri, zeinak saioa bukatu behar dela esan baitu, frantsesek (Mattinek eta Xalbadorrek) joan egin behar dutelako: «Gutaz tronpatu dela behar dut argitu Egileorri/hemendik ez da frantsesik joanen, handik ez baita etorri».
Zerbait isiotu zen haren barrenean, haren nortasun basatian Dachary abizeneko errienta (maisua) eskolara agertu zitzaienean. Frantsesa irakasten zien eta aldi berean euskaraz mintzatzea debekatzen. Hamaika urte baino ez zituen Xalbadorrek, baina aski izan zuen gutako askok agian bizi oso bat behar izan duguna ulertzeko: Frantziaren soldatapeko morroi hura ez zetorrela soilik hizkuntza eder bat erakustera, ikastea beti ona baita, ume haien hizkuntza propioa debekatzera baizik, beren amen ezpain sakratuetarik jaso zuten mintzaira debekatzera. Hizkuntza ordezkapen baten aurrean zegoela ulertu zuen Xalbadorrek, eta ez zuen onartu. Hamaika urterekin ihes egin zuen eskolatik, gehiago ez itzultzeko; beno, handik 45 urtera itzuli zen eskola berean hiltzera.
Harrigarria da nolako argitasunarekin ohartu zen errientaren asmo zikoitzez. Hizkuntza-inposaketa baten aurreko lehen objektore linguistikoa izan zen, zer eta hamaika urte besterik ez zituela. Espainolaren eta frantsesaren inposaketa bikoitza nozitu duen gure herrian aitzindaria izan zela esango nuke. Ezin garbiago zegoen auzia bere gogoan: «Horiek hola ni euskarari nago bihotzez ta gogoz/ez ederraren gatik bakarrik, bainan gurea delakoz». Eta jada Iparraldera datozen turisten aurrean nola jokatu ere zehazten du: «Frantsesez galdetzen badute´re/guk eskuaraz erantzun».
Artzain edo laborari ezjakin bat izateko aukera guztiak zituen eskolari hamaika urterekin uko egin ondoren, baina liburuetako datuen pilaketa eta jakinduria gauza ezberdinak direla ederki frogatu zuen, eta memoria baino zorrotzagoa dela, maiz, norberaren sena, jakin-mina, ezagutu nahi duen munduaren norabidea zehaztea, nork barruan daukan indar eraldatzaile horri irteera bat bilatzea.
Horretarako ezinbestekoa izan zuen Jean Baptiste Uharriet herriko jaun ertoraren laguntza. Umetan ezagutu eta ia bizitza guztian ondoan izan zuen apaiz euskaltzale porrokatua, garai hartan Hegoaldeko apaizak baino sutsuagoa. Neurri handi batean hark erakutsi zion euskaldunak ginela, euskaldun soilik, bi estaturen mende bizi ginenak, zatiturik eta zapaldurik, baina beti ez zela horrela izan. Historia ere erakutsi zion, historiaz irakurtzen.
Nafarroako euskal estatuaren existentzia ezagutarazten hasi ziren zenbait entitate baino 30 urte lehenago ere Nafarroaren historia ederki ezagutzen zuen Xalbadorrek: «Naparroako ginen Alduden lehenago/gure bihotza hortaz penetan baitago». Edo honako hau: «Herri hau gero ere, denen arabera/ez español, ez frantses, bizitzen zen bera».
Eta behin diagnostikoa egin ondoren, estrategia ere garbi zeukan: euskaldun guztion batasuna. Hil zen urtean Zestoan bertan kantatu zuen bezala: «Euskaldun denok jartzen bagira/soineko beraz jantzirik/ez da menperatuko gaituen/Espainia ta Frantzirik».
Argi zeukan gure batasuna ez zela gauza erraza: «Noiz izanen ote gera gu/guhauren lurraren jabe?». Urruntzen eta zatitzen gaituen mugari erasotzen zion etengabe, euskaran kokatuz balizko batasuna: «Mendi hoietan izanik ere/zenbaitek hor muga jarri/haiengatikan gu bat baigaude/gure hizkuntza lokarri». Bestetan poetikoagoa zen, eta hauxe eskatzen zion bere Jaunari: «Eskatzen dautzut izan zazula herri ttipien ardura/eta xukatu mendien negar den Bidasoako ura».
Gaur guztiz mistifikatu egin dugu, baina Xalbador izaki politikoa zen goitik beheraino, bere herriarekin konprometitua, eta bere identitatea inoiz ukatu ez zuena. Orain ausarta deituko liokete.
Eta gaurtik begiratuta hain urruna egiten zaigun 1976ko hartan, jada, bere heriotza urtean, antzeman zuen zetorkigun gaitza, jakin zuen etorkizuna ikusten 50 urte lehenago, osorik irakurtzea merezi duen bertso honetan: «Bata dela eskuina, bertzea ezkerra/euskaldunen artean hazi dugu herra/ahantziz, Ama, zure maitasun ederra/horra zure seme hok dautzugun eskerra». Diagnostikorako begi zorrotza zeukan, baina gure etorkizun zitalaren profeta izan zen.
Eta bere bizi osoan etsaiak zeintzuk diren esaten ez zen aspertu, horrela politikaren oinarria den lehen baldintza zorrotz betetzen zuelarik: etsaia nor den garbi zehaztea, gero hura nola garaitu erakutsiko duen estrategia zehazteko. Gaur egun Euskal Herrian dabiltzan abertzale abizeneko politiko askok baino gehiago zekien politikaz Urepeleko artzainak.
Tamalez, ordutik hona mugaz bi aldetako euskaldunak urruntzen joan gara etengabe. Horregatik da hain gaurkoa, hain modernoa Zestoak eta Urepelek planteatu duten senidetzea, ekintza horren abaroan baitago euskaldun guztiok batu beharraren aldarria.
