Txilerako konstituzio berria

Txileko herriak Estatuko Konstituzio berri baten proiektua bozkatuko du 2022ko irailaren 4an. Bere hautaketa konstituzio berria indarrean sartzea onartzea, edo Augusto Pinochet diktadore militarraren agindupean idatzitako 1980ko konstituzioa aplikatzen jarraitzea izango da.

Pinocheten 1980ko konstituzioaren aldeko botoa, diktadura militarrean ezarritako ordena ekonomiko eta sozialaren aldeko botoa izango litzateke. Hau 70eko hamarkadan idatzi zuen eskuin erradikaleko aditu neoliberal talde txiki batek, herritarrak berak eta parte-hartze demokratikorako beste edozein modu baztertuz.

Demokratizazio formalaren garaian, 1989 eta 2005 artean, zenbait xedapen ezabatu ziren: batez ere ezkerrari eragiten zioten jarduera politiko eta sindikalaren debekuak; militarren pribilegio batzuk; demokratikoki legitimatu gabeko senatuko kideak. Baina Pinocheten menpe ezarritako konstituzio ekonomiko neoliberala funtsean bere horretan geratu zen.

Txile da, ziurrenik, uraren pribatizazioa konstituzioan bermatzen duen herrialde bakarra (1980ko konstituzioaren 19. artikuluko 24. zenbakia). Praktikan, ahuakateak lantzeak lehentasun konstituzionala du pertsonentzat nahikoa den uraren gainetik. Bereziki problematikoa da estatua sektore pribatuaren mende egotea. Horrek esan nahi du hezkuntza, osasuna, pentsio-sistema eta beste gizarte-zerbitzu batzuk merkatuaren interesen mende daudela, eta erabateko desberdintasuna dagoela, biztanleriaren sektore pobreenek ezin dutelarik gizartean parte hartu.

Txileko legelariek arrazoiz diote 1980ko konstituzioa konstituzio tranpati moduko bat dela. Demokratizazioaren aurretik, osasun-sistemari, pentsio-sistemari, funtsezko beste gizarte-sistema batzuei eta ekonomiari buruzko erabaki garrantzitsuak konstituzio-lege deiturikoen bidez lotu nahi izan ziren, eta lege horiek talde politikoen adostasunez baino ezin ziren aldatu.

Horrela, diktadurak estatu neoliberal baten aldeko erabakia hartu zuen, eta oinarrizko erabaki sistemikoak demokraziatik babestuta geratu ziren. 1980ko konstituzioa Latinoamerikako kolonialismoaren tradizioan kokatzen da. Txilen soilik garatu ahal izan zen erabat, kolonizatzaileak, Europakoak jatorriz, Espainiako errege-etxetik banandu eta independizatu ondoren. Bere ondorengoak biztanleriaren gehiengoa dira.

Biztanleriaren gainerako %11ri autodeterminazioa ukatzen zaio bere lurraldeen administrazioarentzat edo autoantolaketa politiko eta kulturalarentzat. Aldiz, Txileko hegoaldeko basoen (Auraucania) suntsiketaren aurkako erresistentzia indigena militarrek zapaldu dute, diktaduraren larrialdiko konstituzio-arauen laguntzarekin.

Konstituzio eratze proiektu berria, Gizarte Eztanda deituriko 2019ko urriaren 18ko altxamenduan oinarri duena, bide horretatik aldenduko da argi eta garbi.

Estatu konstituzional sozial eta demokratiko batek ordezkatuko du estatu subsidiarioa. Konstituzio berria oinarrizko eskubideen eta giza eskubideen esparru zabal batean zehaztuko da, besteak beste, edateko ur nahikoa izateko eskubidean, Latinoamerikako eta munduko giza eskubideen arloko aurrerapenekin bat etorriz. Demokraziaren printzipioa eredugarria izango da, batez ere genero-justiziari dagokionez, baita munduko garapen juridikorako ere. Lehen aldiz, erakundeek funtsezko genero-berdintasuna bermatuko dute.

Estatu zentralista-koloniala estatu plurinazional erregionalizatuago batek ordezkatuko du. Herri eta komunitate indigenek beren burua antolatzeko eskubide zabalak izango dituzte.

Horrek ez du automatikoki amaituko mendeetako zapalkuntza, erauzte eta ustiapenarekin. Baina biztanleria indigenak konstituzioaren idazketan parte hartzeak, adibidez Elisa Loncón Konbentzio Konstituzionaleko lehen presidente indigenaren bitartez, berdintasunean oinarritutako parte-hartzearen bidea erakusten du.

Hori sendotuko da indigenen eskaerak aitortuz, hala nola naturako eskubide subjektiboak edo Bizitza Onaren printzipio konstituzionala, estatuko erakundeen, pertsonen eta naturaren arteko bizikidetzaren printzipio konstituzional indigena gisa.

Beraz, ELDH Demokraziaren eta Munduko Giza Eskubideen Aldeko Legelarien Europako Elkartea Txileko demokraten alde dago konstituzio berria lortzeko borrokan. Konstituzio berriaren aldeko botoa inspirazio iturri izango da ELDHko kideentzat eta Europako demokrata guztientzat.