Pirinioetako herensugea

Alegraçaitec ongui. Çure guçia». Hauxe da euskaraz paper batean Machin Zalbakoak, Carlos III Noblearen Erret-Ofizialak, bere lagun bati idatzi zion gutun-agur laburñoa. Orain arte behintzat aurkitu den lehen euskarazko paragrafoa (1.416), salbu hori baino 900 urte inguru lehenago (500~), Iruña-Veleiako ostraka gainean azaldu diren esaldi labur zoragarri haiek, NiiVre Ata aRaina aRapa, hots, Nire Aita Arraina Arrapa, eta halako beste esalditxo mordoxka bat.

Beraz, Alegragaiteçen ongui, errango liguke Matxin Zalbak, Eguberri eta Egu Zahar (edo Egu-Hotz) hauetan, gure elezahar edo mito gogoangarriak gogora ekarriz.

Horietariko bat, ziur aski esanguratsuena, Pirinioetako Herensugearena dugu: «Ekialdetik Mendebalderantz Su eta Gar hegaz doa Herensugea, Pirinioetako bere Kobatik atera eta bidean aurkitzen duen ardi-eli oro irentsiz, harik eta Kantauriko Itsas-Gorrietan must egin eta uretan murgiltzen den, burrundara eta ketan».

Halaxe diosku gure Mito gogoangarriak, eta har dezagun gogotan betiere, Mito oro, egiatan, lehentxeago bene-benetan gertatu den errealitate baten ispilua besterik ez dela. Adibidez, Aralarreko lehen ermita nagusian, San Migel Arkangelua agertzen bada Herensugea zapaltzen, egin kontu euskal herrietan garai hartan zegoen gizartean, zerbait garrantzitsua gertatu zela lehentxeago, belaunaldiren bat edo lehenago.

Kasu honetan, Erromako Eliza Amaizuna eta Biblia iritsi berriak zirela Jentilen lurraldera, honako Berri Hits hau iragarriz: Yaweh Zeruetakoak Sugea (betiere paganoen ideologian emakumearen ikur eta sinboloa izan dena), betirako madarikatzen duela Bibliako Yaweh Gorenak: «Munduko bitxorik okerrena haiz Hidiotsola karen kara Sugoiari-, betirako etsaigoa jarriko diat Hire eta Emakumearen artean». Eta halaxe gertatu zen geroztik, euskal herrietako mendi punta asko eta askotan, lehenago Mari Anderearen egoitza zirenetan, San Migel ermitak eraiki zirela, eta denetan Sugoi gaixoaren burua Arkangeluaren oinazpian ageri dela.

Herensugea, izatez, Leheren Sugea dugu, hurrengo Suge guztiekiko Lehenengoa: jatorrizko Sugea. Eta hori Pirinioetan gertatzen zen, non astero (elezahar batzuen arabera), edo hilero, beste zenbaiten iduriz, egarriak itota iratzarri ohi zen, omen, Herensugea.

Azkenez, zein esangura ote du mito honek? Zer gertatu ote zen lehentxeago? Bada, mito hau atzo goizekoa ez denez, aunitz gauza gerta zitekeen: Pirinioetako Sumendien garaia; duela -7000 urteko Lehorte Handiaren oroipena (noiz, orduko klima-aldaketaren kariaz bi milurtekoz iraun zuena); Burdin Aroko Ola tailerretako Su-Gar goria...; kontua da ezen gure Herensugea beti doala Ekialdetik Mendebalderantz. Eta gure lurralde honetan obratzen duela azkenean.

Hortaz, arrazoizkoa da pentsatzea ezen, Pirinio hitza bera ere euskaratik dezifratu ahal izatea. Hortaz, egia da Pirene mendiak direla Balkanetan, eta hango mendizale bulgariarrak harro daudela eurek hemengo Pirinioen senide sentitzean, hala aitortzen eta goraipatzen dute, bederen.

Egia, baita ere, grekoek euren Peiraieús portu ospetsua dutela, baita PeirÉnEs, Korintoko iturria. Halaber, PeiréO eta Peirató hitzak dauzkate, «zio eta helburu» esangurarekin, baita PeiráO eta PeirátsO «deabruaren tentaldia» esanahi esanguratsuekin; eta azkenez, PeîrO «zeharkatu», Herensugeak Pirinioa mendi-lerroa zeharkatzen zuen bezala (O, oméga; o, ómicron).

Halere, Pirinio hitza hemen bertokoa dugunez, zelan deszifratu ahal dugu leku-izen gisara? Hona hemen irakurketa posible bat: *pui-ira-en-o(n) izan daiteke «gailurretatik datorren gunea». Hain justu ere Euskal Herriko Pirinioei dagokien mendigune apala.