Nork desmitologizatuko du desmitologizatzailea?

Genetika eta euskaltasuna. Ederra kontua. Udaberri hasiera honetan populazioen genetikaren eremuko ikerketa baten albistea izan dugu. Jatorrian André Flores-Bello abizen inbidiagarriko ikerlari galiziarraren artikulu zientifikoa dago. Bada, ez gaitezen konfunditu, interpretazioaren eta ondorioen atalak hainbat galdera airean uzteko uneak baditu ere, lan honek zabortegian baino historialarien esku artean egoteko askoz hobea dirudi, gutxienez hiru arrazoigatik.

Lehenengoa da metodologia aldetik aurrekoak baino arretatsuagoa dela. Bigarrena da oraindaino existitzen ez ziren datu harrigarriak argitaratzen dituela, geroko ikerketek baieztatu eta finduz gero Euskal Herriaren historiaren interpretazio moduetan pisua hartuko dutenak. Eta hirugarrena eta garrantzitsuena da planteamendu aldetik mugarri bat markatzen duela, ikerketa-eremua zedarritzerako orduan ohiko diren irizpide politikoak alde batera utzi eta irizpide akademikoak lehenesten dituelako.

Zeren eta, bai, populazioen genetikaren eremuan iragana ulertzeko egiten diren ikerketetan irizpide politikoak izan ohibaitira abiapuntuetako bat: eskrupulu handirik gabe, eremu administratibo modernoen mugaketak hartzen dira oinarri. Hemen, ordea, lehenengo aldiz, kontzientzia osoz, iraganekoak ulertu ahal izateko iraganeko balizko eremua eduki da gogoan, esan nahi baita, Antzinateko edo-eta Erdi Aroko Euskara dei diezaiokegun horren eremua, besteak beste, Errioxako, Burgosko edota Bearnoko bazterrak begiratzen dituena. Bada aldea «euskal berezitasuna» lantzeko EAEko datuak soilik biltzen dituzten beste batzuen kontrastean.

Alabaina, hara hor non beste edozein tokitan pozgarria, txalogarria, jakingarria izango litzatekeen lanak iseka-haizezko, destainazko, etsipenezko harrera izan duen, bereziki, kultura akademiko maila jasoko hainbat euskaldunen artean.Zer gertatu da?

Niri bi arrazoi dabilzkit gogoan. Arrazoi polita, aldamenetik beha egoteko behintzat, bi zientzia jardunen arteko (des)enkontruaren historia/istorioa da. Batetik, populazioen genetika eta, bestetik, hizkuntzalaritza historikoa ditugu parez pare, zientzia diziplina berri samarra lehena, tradizio sendokoa bigarrena. Nolabait ere, esan liteke populazioen genetikak, bere datuak hartuta, hizkuntzalaritza historikoarekin elkarrizketan hasi nahi lukeela, baina hizkuntzalaritza historikoak ez duela nahi. Eta egia da, ziurrenik, André Flores Bellorena bezalako artikuluetan hizkuntzaren inguruko gaietara era aski arinean hurbiltzen direla, hizkuntzalariei euren diziplinarekiko begirune falta baldarra sentitzeko arrazoiak emanez. Baina hizkuntzalaritzak populazioen genetikaren ekarpenekiko agertzen duen jarrerak ere ez dirudi deskontsideraziotik oso urrun. Izan ere, hizkuntzalarien artean esan izan da genetika lan hauek metodologia aldetik lan ahulak direla eta, hortaz, datu baliogabeak argitaratzen dituela. Are, metodologiarik doiena aplikaturik ere, populazioen genetikak hizkuntzalaritza historikoari eskaintzekorik baliozko ezer gutxi duela ere irakur liteke. Ez, ez da feeling handirik nabari oraingoz.

Arrazoi lakatza, berriz, mitologiarekin loturikoa da. Hara, espezialista izan beharrik ez dago onartzeko eskualde batetako iraganeko populazioak aztertzeko erabili beharreko laginek ezaugarri jakin batzuk, hots, abizen jakin batzuk izan beharko dituztela; hain zuzen ere, eremu bereko gaur egungo edota etorkizuneko populazioaren estimazioak egiteko erabili beharreko laginek beharko dituzten bezalaxe beste abizen batzuk. Zailagoa da ulertzen, ordea, gaurko Euskal Herriko biztanle batek zergatik sentitu beharko lukeen gure herriaren historiak ez duela berarekin zerikusirik, zer eta laginketak egin behar diren bezala egin direlako. Xenofobia eta arrazismo hitzak ere atera dira. Geroxeago, arazoaren muina prentsa-artikuluetan aurkitzen dela adierazi da, «los vascos» idaztean esanahiari buruz aski argia ez izateagatik.

Bada, ez dakit. Beharrezkoa izango da, agian, argitasuna, baina zalantzan naiz inoiz nahikoa izango ote den eta, zinez, osasungarria izango ote den. Ez baitut uste, kasu honetan, arazoaren muina prentsa-artikuluen fintasun faltan dagoenik ezpada horiek irakurtzean proiektatzen ditugun beldur, mea culpa eta lotsaizun kolektibo batzuetan, mitologia zelatari batek gure bihotzetan ereinak.

Mitologia honen kapitulu batzuk datozkit akordura. Adibidez, hizlari sozialista bat Ezkerraldeko entzuleei zuzenduz, baina mundu guztiaren aurrean lasai asko, eurek irabazi ezean «besteek» herritik botako zituztela deiadarka; edo, P.I. buruzagia, boto-eske 2015eko Kataluniako hauteskundeetan, entzuleei euren aitona-amona eta guraso andaluziar eta extremadurarrez «ez lotsatzeko» lasai-lasai aurpegiratuz; edota, 2018an, azken Estatutu proposamena zela-eta,PSEk, PPk eta Elkarrekin-Podemos-ek, migratzaileen egoera lasai asko erabiliz, nola euskal naziotasunaren pribilegiotzat salatu zuten espainiar naziotasunaren pareko aitortza eskatzeko atrebentzia.

Larderia astun baten babespeko lasaitasuna da, gure artean, alde batetik xenofobo-etnizista hezi beharrekoaren eta, bestetik, ifrentzu gisa, kolono gotortu beharrekoaren errua hedatzen tematzen den hori; bistan da zergatik eta zertarako egiten den. Aitzitik, esango nuke «los vascos» irakurri eta lasai samar egoteko eskubidea daukagula; gainontzean, ez ginateke itzal aspergarrieta nazkagarri hori gizentzen ariko? Nork desmitologizatuko du desmitologizatzailea?