Euskadik eta Espainiako Estatuak giza eskubideen arloan duten joera aztertzea komeni dela uste dugu. Eskubide horien betetze-maila neurtzeak kezkatu egin beharko gintuzke. Kasu honetan, espetxeetako eremuan, gizartearen zati handi batentzat hain ezezaguna den, administrazio publikoek hain ezkutua duten eta sasi-legalitatez jositako azpimundu horren ezagutzarekiko interesa piztu behar da.
Presoak jasaten duten espetxeetako isolamendu-erregimenari buruzko azterketa da hau. Herrizaingo Ministerioaren eta haren espetxe-erakundearen jokabideari erreparatzen badiogu, Eusko Jaurlaritzak arlo horretako eskumena bere gain hartu arren, estatuko espetxe-erregulazioak ezarritakoaren mende jarraitzen du.
Zertaz ari gara «espetxeetako isolamendua» esaten dugunean? Estatuko presoen babeserako eta defentsarako elkarteen kolektibo batek egindako 60 orriko txosten juridikoak honela definitzen du: espetxe-administrazioak erregimen komunera (2. maila) edo arriskutsura egokitu gabe gisa katalogatzen dituen preso, zigortu eta prebentzio-talde jakin batzuei esleitutako araubidea. Sailkapen hori funtzionarioek egiten duten balorazioaren araberakoa da, espetxe bakoitzeko tratamendu-batzordeen eta ekipo teknikoen bidez, idazkari nagusiaren (Madril) oniritziarekin.
Jarraibideen, zirkularren eta aginduen bidez espetxe-administrazioak berak egiten dituen arauek ezartzen dituzte haien bizi-baldintzak. Horregatik, baiezta dezakegu kartzelako isolamendua legez kanpokoa dela, ez baita Lege Organikoan Konstituzio Eskubideen murrizketetarako nahitaezkoa den horretan oinarritzen.
Zigor larriengatik edo oso larriengatik, 45 egunera arteko iraupena izan dezake, edo amaiera-datarik gabe esleitu bizi-modalitate gisa.
Zertan datza isolamendua?
Kartzela barruko kartzela gisa defini genezake. Laburbilduz:
- Presoa ziegan isolatuta egongo da egunaren zatirik handienean, patiora irteteko dituen hiru orduetan izan ezik. Bakarrik edo egoera berean dagoen beste preso batek lagunduta atera daiteke. Ordu bat gehiago egon daiteke kartzelako administrazioaren baimen esklusiboa badu.
- Jarduera komunak mugatzea; jasanezinak eta probokatzaileak diren kontrolak (miaketak, biluzketa integralak, eta abar).
- Zeldak beheko solairuetan egon ohi dira, argitasun gutxirekin, eta batzuetan leihoak metalezko plaka zulatuekin estalita. Gutxieneko tresnak: hiru liburu, hiru aldizkari edo egunkari, ikasmateriala, baldin eta ikasten badute; higiene pertsonalarekin zerikusia duten ekonomatuko produktuen murrizketa handiak.
- Bisita-lokutorioetara eskuburdinak jarrita eta aurretik erregistratuta eramatea; astean bi gutun bakarrik jaso eta bidaltzea, eta gutun horiek aurrez ikusita, intimitatea urratuz. Horri gehitu dakioke presoak beren familia-ingurunetik urrun dauden espetxeetara eraman daitezkeela. Bisitak ia ezinezko bihurtzen dira, hurbilekoek baliabide ekonomikorik ez dutelako.
Espetxe-isolamenduaren ondorio psikikoek nortasunaren suntsipena, gaixotasun mentalak, antsietatea, efektu fisikoak, hipertentsioa, ikusmena eta entzumena galtzea, erorikoek eragindako hausturak eta normaltasunera eta gizartera itzultzea eragozten duten giza harremanen gabezia dakarte. Isolamendua luzaroan jasaten denean, suizidioak ugaritzen dira, eta tasa oso altuak izaten dira kalean gertatzen direnen aldean.
Isolamenduan eskubideak urratzeak defentsa-gabezia juridikoa dakar, kasu gatazkatsuetan defendatzeko lekukorik ez dutelako, isolatuta daudelako. Erruduntasun-sentimendua, amorrua, agresibitatea...
Isolamendua jasan dutenen testigantzak daude txostenean jasota, eta ikaragarriak dira: «Makurrarazita sentitzen dira, askotan, kartzelariek eraginda; instalazioen sorgordura izugarria; irakurtzea eragozten duten bonbilla txikiak; dutxak trabatuta; gonbitoekin zikindutako koltxoiak, kontsulta medikoak funtzionario baten presentziarekin, intimitaterik gabe; gaueko zenbaketak zuzen eta tente jarrarazita; girgiluekin lotuta, baita oheari uhal batekin lotuta ere, funtzionarioak arriskugarritasuna irizten dionean».
Nazioko eta nazioarteko hainbat erakundek —Tortura Prebenitzeko Mekanismoa, NBEren Giza Eskubideen Batzordea, Torturaren Prebentziorako Europako Batzordea, Giza Eskubideen eta Politika Eskubideen Nazioarteko Ituna, etab.— aldian-aldian bisitak egin ohi dituzte Espainiako kartzeletara. Ikusitako eskubideen urraketei buruzko txostenak idazten dituzte eta Espainiako Estatuari horiek zuzentzeko gomendioak eman. Baina indar loteslerik ez dutenez, indarrik gabe geratzen dira. Gauza bera gertatzen da Espainiako Auzitegi Konstituzionalean eta Gorenean; izan ere, haien epaiek onartzen dute isolamendu-neurriari salbuespenezko kasuetan soilik eutsi behar zaiola. Halere, behar bezala ez direnez baztertzen, sistema mantendu egiten da.
Salhaketa-Araba kide duen plataformaren ondorioa da Espainiako Parlamentuak Lege Organikoa dikta dezala, Espetxeetako Isolamenduaren araubidea indargabetzeko eta presoen eta zigortuen tratamenduan desagertzeko.
Eta gizarte gisa, premiazkoa da milaka gizakirentzat konponezinak diren ondorioak sortzen dituen eta hormen artean hainbeste izugarrikeria ezkutatzen duen kartzela erakundeari buruzko ezagutza, eztabaida eta konpromiso kolektiboa.
