Kapanagaren ekarpena

Bizitza osoan zehar burdina izan zuen lanbide eta euskara gogobide Bittorrek, eta orain joan zaigula, betoz lerro hauek euskal kulturan eta bereziki euskararen jatorrian egin duen ekarpen garrantzitsua labur gogoratzera.

Txikitatik berezia izan zen. 14 urte zituelarik, udako oporren ostean erabaki zuen eskolara ez itzultzea, «inperio baten parte izan nahi ez zuelako». Izan ere 1939. urtean, frankismoko eskolaren funtzioa argi eta garbi zegoen. Horrela, abereak zaintzen zituen bitartean liburuak irakurriz bere ikasketak osatzen eta munduratzen ibili zen.

Euskal kontzientzia zelan biztuarazi zitzaion ere elkarrizketa batean kontatu zigun: «Behiak errekara eraman nituen batean, zahar bat ikusi nuen han jarrita, La Gaceta del Norte eskuetan, ikusmena galduta: Otxandioko alkatea izandakoa zen. Esan zidan ea irakurriko nion egunkaria, eta halaxe egin eta konturatu nintzen albiste guztiak zirela II. Mundu Gerrari buruzkoak, orduantxe hasi baitzen. Zaharrak, orduan, diskurtsoa bota zidan: 'Gerra hau luzea izango da. Denek uste dute alemaniarrek erraz irabaziko dutela, baina gutxienez bost urte iraungo ditu Gerrak, eta azkenean Ingalaterraren bandoak irabaziko du. Eta Jaungoikoak nahi dezala gure aberria askatzeko unea ere hauxe izatea... Badakizu zein den gure aberria?', galdetu zidan, eta ni ahoa zabalik. Esan zidan: 'Zazpi probintzia dira: hiru Frantzian eta lau Espainian, baina gure aberria ez da ez Frantzia, ez Espainia'».

Euskararen eta kultur arloaren hainbat saltsatan ibilia zen: Eibarren, beste inor ausartzen ez zen garaian, lehenengo euskarazko eskolak abian jartzen eta euskara ikertzen Imanol Laspiur, Juan San Martin, Serafin Basauri eta beste zenbatzurekin batera; Durangaldeko Gerediaga Elkartean Durangoko Azoka eta beste ekintzak bultzatzen Anton Mari Aldekoa-Otalora, Jon Irazabal eta abarrekin; Euskaltzaindiko hainbat kontuetan ere sartuta euskaltzaina izan barik —ez zuelako izan gura—; aldizkarietan idazle.

Baina, Bittorren ekarpen nagusia euskararen jatorrian teoria berritzaile bat sortzea izan zen. Teoria hori 1978an argitaratutako Euskera erro eta gara liburuan plazaratu zuen, eta beraren ustez, euskararen baitan hiru iturri nagusi egon dira, bakoitzak eremu geografiko desberdinetik etorrita eta gaur egun hizkuntza bakar gisa ikusten dugun mintzaira bakar hau elikatu dutena. Hiru horiek iturburu mediterraniarra, piriniarra eta iberiarra ditugu.

Teoria hau arrazoitzeko, Bittorrek sinonimia hirukoitzaren gaia aipatzen zuen, alegia, gure hizkuntzan oinarrizko kontzeptuak izendatzeko, sarritan hiruko sinonimia dugula. Esate baterako, ura izendatzeko hiru berba ditugula: «ura», «iz» (izozki, txistu…) eta «gar» (garbi, garona).

Bere ustean, hizkuntza sortu zen garaian hiru eremu kontzeptual nagusi bereiztu zuten gure arbasoek: izatasuna (izatea), egintza (egitea) eta getasuna (ezezkotasuna). Hiru iturburuetan eremu kontzeptual bakoitzerako erro bana dagoenez, Bittorrentzat oinarrizko bederatzi erro izan dira gure hizkuntzaren zutabeak. Horrela, izatasunerako: «iz», «ar/ur», eta «go» ditugu. Egintzarako:

Adibidez, IZ izatasun erroarekin, suarekin lotuta, ondorengo berbak sortu omen dira Bittorren iritziz: izio, ixitu, izeki, isioki, itxindi... Argiarekin lotuta ere hainbat hitz: istasun, isla, izpi…Urarekin lotuta, IZ erro hau ere oso emankorra izan da: izotz, istil, iztoki, isol, iztin, itz…

Edo egintzarako dagoen IN erroarekin, ehunka aditz sortu da. Bittorrek, hizkuntzalari askok diotenaren aurka, «in» «egin» baino lehenagokoa dela dio, ez alderantziz: in-> e-in -> egin. Edo getasunerako IL erroarekin, ondorengo hitzak sortu direla diosku Bittorrek: ilun, isil, argal, makal, gal, itzal, itzal(i)…

Beste arau baten arabera, izatasun eta getasun zentzukoak elkartuz, getasun zentzukoak sortzen dira: is-il, itz-al, its-u, itz-ul, iz-un, is-un. Edo izatasun eta egintza zentzudunak elkartuz, egintzakoak sortzen dira: iz-a-n, ya-n, ga-in, ur-i …

Hiru iturburutako teoria honek genetika azken hamarkada honetan plazaratzen ari den lan askorekin bat dator neurri batean. Batetik nekazaritza ekialdetik mendebaldera zabaldu zela diosku, eta horrekin batera, seguruenik, terminologia asko zabalduko zen Mediterraneoko herrietatik. Horrek azaltzen du, esaterako, toponimian dauden antzekotasunak Sardinian, Mallorkan eta beste hainbat herrialdetan hemengoarekin. Bestetik glaziazioekin giza mugimenduak izan ziren, Europako iparraldetik hegoalderantz, eta gero hemendik iparralderantz. Azkenik, Iberiarekin egon den lotura ere beti aipatua izan da (Humbolt, Larramendi…) nahiz eta azken urteotan baztertuta egon teoria hau. Genetika azterketak zabaltzen diren neurrian informazio gehiago izango dugu, eta agian argiago esan ahal izango digute noraino asmatu duen Kapanagak.

Eta Iruña Veleia ere aipatu beharra dago. Bittorrek beti esaten zuen euskara gutxi aldatu dela eta hemengo idazkunak egiazkoak izan zitezkeela arazorik gabe, indusketa itxi baino lehen Langraizen egin genuen biltzar batean aipatuta. Bittorrek arrazoi duen ala ez jakiteko analitikei itxaron beharko diegu, orain arte mundu guztian egiten diren datazioak ez dituztelako hemen egin nahi izan. Zergatik ote?

Amaitzeko, Euskararen Jatorriaren Biltzarrak antolatzen hasi genituenetik, Bittor gurekin beti izan dugula gogorarazi nahi dugu, hizlari edo entzule. Goian bego.