Herrialde katalanak eta hizkuntza

Goazen Kataluniari buruz aritzera, sinple-sinple, Euskal Herria ere hizpide hartuta. Argi: konparazioak ez dira lehiaketa asmoz eginak, kontrasteak hobeto ulertzen lagunduko dutelakoan baizik.

Beharbada, esan litekeen lehenengo gauza da bai Katalunia bai Euskal Herria nahiko herri arraroak direla. Bakoitza bere modura, halere: Euskal Herria arraroa da hizkuntza osoki galdu ez duelako, alegia, oraindik existitzen delako; eta Katalunia arraroa da estatu propiorik ez daukalako. Nik, behintzat, lurraldea ezagutu ahala hori pentsatu nuen, zuzen ala oker, lehenengoz: zer kristo ari dira hauek Espainian, hainbeste izanda?

Eta, boutade ez hain boutade honen ondoren, goazen apur bat serioago jartzera.

Euskarari eta katalanari dagokienez, bien artean badira aldeak. Euskara zortziehunen bat mila lagunek ezagutzen ei dute; katalanez mintzatzeko gai, berriz, 10 milioi inguru lagun dira —suediera hiztunak bezainbeste, adibidez—.

Espainiatiko emigrazioa proportzioan antzekoa izan arren, bien ala bien frankismo ondorengo normalizazio bideak ere abiapuntu ezberdina izan du, euskaldunena kataluniarrena baina aski zailagoa, dena esan behar bada: Euskal Herrian atzo hasi ginen euskaraz idazten, eta gaur da eguna hizkuntza ordezkatu zen lurraldeetan, Araban, Iruñe aldean, berriro euskaraz entzuten hasi dena. Euskal Herrian hizkuntzaren alde egin den lana mitologietan kontatzen den zerbaiten antzekoa da, beraz: sinesgaitza: baina hemen gaude eta itxaropenik galdu gabe. Herrialde Katalanetan esan liteke ez dela egon, oraingoz, lurralderik hizkuntza galdu duenik, eta tradizio literario aberatsa du. Atera kontuak, Bernat Etxeparek bere bertsoak idatzi aurretik ere baziren irakurgai katalanez idatziriko zaldun ibiltariei buruzko abentura nobelak, hain zuzen, On Kixoteren eskutan izan ziren horietako batzuk.

Katalanez egiten dutenen artean, gizarte sektore guztietako jendea aurkitu izan da bai lehen, bai orain: erriberakoak, mendikoak nahiz izpazterrekoak; herrikoak, hirietakoak eta hiritzarretakoak; auzo dirudunetakoak eta auzo pobreetakoak; kirolariak, ijitoak, igeltseroak, bankugizonak. Bitxikeria gisa, egungo Frantziako barne sailburua, sozialista, katalanen semea da eta Bartzelonako lagunekin, klubik esklusiboenetan egiten dituen parranda horietan darabilen hizkuntza katalana da, noski.

(...) Teorian, Rosellon gure Iparraldearen baliokidea litzateke, Frantziak beretzako daukan zatia. Ipar Euskal Herriak bezalatsu-edo, hirurehunen bat mila biztanle ditu. Horietako %40 baino gutxiago da katalanez egiteko gai. Ikastolen ereduari jarraiki, Rosellonen bressola izeneko eskolak martxan dira 1993tik: 700 ikasle omen dituzte: horrela dago kontua.

Andorra estatu bat da, eta katalana du hizkuntza ofizial. 80.000 bat mila biztanle: ama hizkuntza katalana dutenak %39 dira; espainola dutenak, %35; portugesa dutenak, %15, eta frantsesa dutenak, %5 inguru.

Kataluniako Printzerria da herrialderik populatuena —zazpi milioi inguru—, jo dezagun Euskal Herrian Bizkaia bezala edo, nahiago bada, EAE bezala. Hiriburua Bartzelona, milioi eta erdi biztanlerekin; Bartzelona inguruak, berriz, 5 milioi. Katalunian katalanaren ulermena %90etik gorakoa da, eta hitz egiteko gaitasuna, berriz, %80tik gora. Katalan hizkuntzarekin identifikatzen den populazioa %37 da; espainolarekin identifikatzen dena %45. Erabilerari dagokionez, %33k katalana, batez ere; %46k, batez ere, espainola eta %20k biak berdintsu. Bartzelona metropolitarretik kanpo, erabilera, hizkuntzaren erabilera %80 ingurukoa da, gutxigorabehera, euskaraz Azpeitian egiten den beste. Bartzelona inguruko biztanleen artean, dena den, gaztelera da %63ren hizkuntza, eta katalana, berriz, %24rena. Horrek makurtzen du balantza gazteleraren alderantz.

(...)Parlamentuan katalana ez beste hizkuntzarik erabiltzea tabua izan da. Dena den, orain dela gutxi Ciutadans deituriko talde txiki batek espainola sartu du, tabua hautsiz. Telebista kate publikoak, berriz, hiru direla esan liteke: TV3, nagusia; canal 33, bigarrena; eta, gero, albisteak 24 orduz ematen dituen beste bat. Hiru kateak katalanez dira. TV3 erreferente oso garrantzitsua izan da Herrialde Katalanen lurralde ia osoan. Ausartuko nintzateke esaten kalitatezko eskaintza dutela, Hegoaldean ikusten ditugunak baina aldeaz kate hobeak direla.

Valentzia toki berezia da; Erdi Aroan katalan kulturaren erdigune distiratsua izana, gaur egungo administrazioaren barruan lurralde katalanak eta sekula katalanak izan ez direnak biltzen ditu. Alde horretatik, Iparraldeari departamentuarekin egin zaion jokaldi antzekoaren aurrean gaude, kaikua bezain zaharra, baina eraginkorra. 5 milioi biztanle bizi dira, beraz. Antza, populazioaren %50-60 da katalanez hitz egiteko gai, eta %80k ulertzen omen du. Valentzian gogor ari dira katalan nortasun sentimenduaren aurka, jakina denez, valentziar-espainola ospatuz. Besteak beste, Nafarroan bezala, Kataluniako telebistaren seinalea debekatu dute. Eta nortasun katalanaren aurkako joera hau bere fruituak ematen ari da, nonbait, gazteen artean: Katalanez dakiten gazteen %60k erabiltzen du hizkuntza familiarekin; %10ek baino gutxiagok lagunekin. (...)

Balear Uharteetan milioi bat lagun bizi dira. Uharteetatik kanpo arraro sentitzen omen dira, herriminez, pixka bat xuberotarrak bezala. Beraiena da katalan dialektorik berezitsuena; zenbaiten ustez arkaikoena. Populazioaren %90etik gora da hizkuntza ulertzeko gai; %77 hitz egiteko gai. Erabili, ostera, %45 inguruk. Lehen eta Bigarren Hezkuntza, orain arte, behintzat, Printzerrian bezala, dena katalanez. Orain aldaketak omen datoz, txarrerako.

Eta bukatzeko Alger, Franja eta Carche. Alger, Franja eta Carxe pixka bat dira Euskal Herriko Eskiula bezala, lurralde «ofizialetik» kanpo geratzen diren katalan hiztunen lurraldeak. Alger Sardiniako hiritxo bat da, Errenteriaren tamainakoa: %40k ezagutzen omen du katalana. Franja, berriz, Aragoak Kataluniarekin egiten duen mugarekin batera doan zerrenda da. Franjan 50.000 mila biztanle dira orotara eta populazioaren %90ek daki katalanez. Azkenik Carxe, katalanez egiten den tokirik hegoaldekoena dugu, Murtzian, Jumilla jatorriko ardoen bazterra: 1950ean 3.000 lagun omen ziren; orain 600. Murtzian katalana ofiziala ez den arren, Yecla izeneko herrian katalanezko klaseak eman izan omen dira 2008ra arte, udalak hala eskatuta.

Holaxe ba, gaizki esanak barkatu eta ongi esanak kontuan hartu; eta aterako ditu bakoitzak bere ondorioak.