Mundu fisikoari buruz, hau da, unibertsoari buruz, giza mundua barne (gizartea), bi ezagutza-mota daude: frogatua (lege fisikoak eta teorema matematikoak, adibidez) eta ez-frogatua, zeina, era berean, frogagarria (adibidez, hipotesi zientifikoak) edo frogaezina (adibidez, jainkoaren edo paradisuaren existentzia) izan daitekeen, nahiz eta azken hori ez den benetako ezagutza, errealitaterik adierazten ez duten ideien ezagutza baino ez delako, eta ezagutzaren helburu nagusia erreala denaren egia delako.
Frogatutako ezagutzatik nabaritasuna eta ziurtasuna daude, eta ez-frogatutik iritzia eta/edo sinesmena frogagarria denean eta ziurtasun irrazionala (fedea deitzen dena) frogagarria ez denean. Ezagutza, frogatua zein frogagarria, errealitate materialei edo materiatik sortuak diren errealitateei dagokie, nahiz eta ez izan nahitaez materialak.
Adibidez, ideiak, oroitzapenak, ametsak eta abar ez dira materialak, baina haien jatorria materiala da, sortzen dituen burmuinik gabe ez bailirateke existituko. Ideiei buruz nabaria den ezagutza izan daiteke, matematikan gertatzen den bezala. Izan ere, burmuinak sorturiko axiometatik abiatzen da, eta hortik ateratzen dira printzipio, lege, arau, teorema eta jakintza hori osatzen duten gainerako elementuak. Era berean, matematikaren barruan aieruak izango liratekeen sortutako proposizioak ere (baieztapenak) badaude, frogatuak edo ezeztatuak izateko zain daudenak.
Frogaezina den ezagutza, ordea, materiaz sortu ez edo materialak ez diren ustezko errealitateei dagokie, hau da, adimen-sorkuntzei, eta, beraz, burmuin-sorkuntzei, benetako erreferenterik gabe, hala nola mitoei, liburu sakratuei edo izaki eta mundu ez-materialei erreferentzia egiten dieten erlijioen ia eduki guztiei, hala nola jainko, aingeru, deabru, titan, zeru, infernu eta abarrei. Irrealtasun horien ezagutzari deitzen zaio fede.
Frogatu ezin diren ezagutzek egiazko errealitateren bat islatzeko batzuek duten fedea ezjakintasunaren sakralizazioa da. Erreala denaren ezagutza bihurtzea ezereza izatearekin parekatzea da, ura ardo bihurtzea da, aurretik urik egon gabe. Historiaurrean gure aurretik zeudenek ez zuten federik, ez zekiten ez zekitela. Bertrand Russellek zioen bezala: «Ez gara bi eta bi lau direla edo lurra biribila dela dioen fedeaz ari. Fedeaz hitz egiten dugu ebidentzia emozioarekin ordezkatu nahi dugunean bakarrik». Inork ez du federik ezagutzari buruzko terminoari ematen zaion zentzuan, bere burua duena ezjakintasun onartua edo ezjakintasun ezjakina da. Gainera, kristau teologiaren ustezko bertute teologala inteligentziaren aurkako iraina da.
Jainko infinituki on batek fedearen, itxaropenaren eta karitatearen (maitasuna) bertuteak nahi duenaren arabera banatzea, pertsona batzuei besteei ematen ez diena emanez, eta horrela abantaila bat emanez, sistema autoritario edo/eta kapitalisten pareko diskriminazio maila bat suposatuko luke, ustezko izaki perfektu batena baino gehiago. Egia da ez dela jainkorik eta, beraz, ez duela bertuterik banatzen. Ondorioz, geratzen den gauza bakarra da agerian uztea milioika pertsona bizi diren engainua, erlijio guztien, hau da, haien apaiz-kasten, oinarri direnak bizi direneko engainua.
Fedea espirituaren panazea da, psikoterapien, azterketaren eta ikerketaren ordezkoa. Beste aldearen (haraindiko) bermea da, arrazoimena, egiaz gizaki egiten gaituena, egiaren monopolio dutela esaten dutenei saltzearen kontura irabazia, ezerezaren monopolioa besterik ez badute ere. Fedeak errealitateari buruzko faltsukeria guztiak sostengatzen ditu, zientziaren teoria ukatzaile guztiak. Fedea da hiltzeko beldurraren aurrean segurtasuna eskaintzen duen xantaia; izan ere, testu kristauek jasotzen dutenez, federik gabe ezin da salbatu.
Filosofiaren historiako liburuetan, fedearen eta arrazoiaren arteko harremana aztertzen jarraitzen da, eta arazo hori kristautasunak sortu zuen, II-IV. mendeetan (Justino eta Tertulianorekin, besteak beste), fedea artaldea batuta mantentzeko nahikoa ez zela ulertu zuenean, batez ere sinetsi baino gehiago ulertu behar zuenari eta errealitateari azalpen arrazionalak bilatzen saiatzen ziren doktrinen alde (Alexandriako Hipatiarena, kasu) egiten zuenari. Orduan, Erdi Aro osoan zehar bezala, fedearen defendatzaileak ez ziren arrazoiaren aldeko apustua egiten zutenen oso amore-emaileak izan, eta arrazionaltasuna eta maitasunaren moraltasuna ahaztuta, Hipatia, Giordano Bruno eta beste hainbat pertsona hil zituzten.
Gaur egun, arrazionaltasunaren aztarna oro gaindituz, fedearen asmakizun horrek, arrazoimenaren alternatiba eta, gainera, egiazko gisa, indarrean dirau aurrerapen zientifikoak alde batera utzi nahi dituztenei esker eta, sekta negazionistekin gertatzen den bezala, Erdi Aroan iraun nahi dutenen obra eta graziaz, ez hainbeste fedeagatik, botereagatik baizik. Baina aukera faltsua da, egiazkotzat hartu nahi zen eta sartu nahi den edukia bera bezala. Ezin da irrazionala dena arrazional bihurtu, existitzen ez denari buruz arrazoitzea ezinezkoa delako. Faltsukeria baino ezin da salatu.
