Ez dira albiste faltsuak, ergela!

Ekonomia digitalaren defizit demokratikoari buruzko kritika nabarmenenetako bat fake news direlakoen gorakadari buruzko kezka izan da, bai eta norbanakoaren askatasunetan dituzten ondorioei buruzkoa ere (pribatutasunik eza edo lineako adierazpen-askatasunik eza). Labur-labur, teknologia politizatzeko modu horrek Silicon Valleyren boterearen oinarriei eraso egitea saihesten du: azpiegitura digitala pribatizatu egin da, hau da, informazioaren merkantilizazioan eta publizitatearen negozioan oinarritutako eredu ekonomikoak zuzentzen du. Testuinguru horretan, egia bihurtzen da klik gehien lortzen duen zerbait, eta horrek, aldi berean, teoria konspiranoikoak, negatibistak edo ultrakontserbadoreak ideia biral bihurtzen ditu.

Albiste faltsuen krisiak komunikabideen ekonomia politikotik soilik ulertzen den jatorria duela onartzeari uko egiteak Kremlin, Katalunia edo Vox bezalako alderdi neofrankista bat gogokoen duen errudun gisa jarri ditu. Espektro ideologikoaren ezkerreko eta eskuineko indarrak analisi horretan bateratzeko erraztasunak asko adierazten du itsutasunari buruz mundu digitalaren ikuspegian. Gogoeta politikoei dagokienez, hauteskunde-demokraziaren zilegitasun-krisiaren arrazoiei buruzko negatibismoak zerikusi gutxi du Internetekin eta azken hamarkadetan indar aurrerakoien agenda koldarrekin.

Telekomunikazio azpiegituren pribatizazioak (Euskaltel edo Telefónica) eta antimonopolio legerik ezak azaltzen dute edozein Twitter harik ematen dituen albiste faltsuak daudela. Egia da arazo bat dagoela hegemonia neoliberalaren gorakadan eta informazioa koordinatzeko ekimen guztiak blokeatzeko joeran, merkatuak indartzea ez direnak. Baina duela ia mende erdi diseinatutako legeak berreskuratzeko defentsa-erreakzioak—hala nola Konstituzioak edo beste erakunde moderno batzuk—, irudimen falta izugarria adierazten du, eta eremu publikoko arazoei erradikalki aurre egiteko behar den berrikuntza inhibitzen du.

Informazioaren zirkulazio azkarrari buruzko genealogia, ugaria eta distortsionatzeko erraza, Erdi Aroko Errusiaraino marraz daiteke, edo hala adierazten dute zenbait lan akademikok. Hala ere, manipulazioa beti izan da, maila handiagoan edo txikiagoan, eta hori egiteko tresnak pixkanaka egokitu dira dagoen teknologiara. Horri dagokionez, aldaketarik handiena Bigarren Mundu Gerraren ondorengo kontsumo-gizartean agertu zen, publizitatearen gorakadarekin eta ondasunak eta zerbitzuak saltzearekin.Azken finean, Sigmund Freud-en ilobak erabili zituen psikoanalisiaren teknikak nazismoan gertatutako masen manipulazioa ahazteko. Edward Bernaysek propaganda asmatu eta enpresaren zerbitzura jarri zuen, subjektuak merkatu kapitalistaren ekonomian duten rol berrirantz bideratzeko. Beraz, orduak eman ditzakegu Nietzsche-ri esaten zer den egia eta zer gezurra sare sozialetan, baina arazoak duela hamarkada batzuk zen berbera izaten jarraituko du: kapitalismo digitalak historia faltsuen ekoizpena errentagarri bihurtzen du, polemikoagoak direlako, klik gehiago jasotzen dituztelako eta diru gehiago itzultzen dutelako iragarki gisa.

Orain arte, fenomeno horri aurre egiteko estrategietako askok autorregulazioaren edo lehia askearen dogma besarkatu dute: etsaiak baino elkarrekintza gehiago lortzea mezuak eta diskurtso politikoak itzuliz edo, besterik gabe, zirkulazioan dauden egiazko informazioak jarriko direla sinetsiz, eta horrek eragin du factchekerren gorakada. Hala ere, ez da proposamenik egin online publizitateak eta partekatzeko duen bultzada suntsitzaileak zentralitatea gal dezan bizi, lan egin eta komunikatzen garen moduan. Hein handi batean, ahots gutxik proposatzen dutelako erabakitzeko ahalmen handiagoa ematea herritarrei, kazetari ustelen eta soldatak ordaintzen dituzten korporazioen ordez.

Armand Mattelart soziologo belgikar entzutetsuaren testu batean (Latinoamerika bidegurutze telematikoan, 1983), honako hau esaten da: «Aldaketa teknologikoek bizitza politikoaren horizontea errotik aldatzeko joera badute, logikoa da politikatik abiatzea berrikuntza horien azken esanahia ekartzeko eta erabakiak hartzeko. Horrek teknologia-hedapena agertzea eta onartzea eragotziko luke, fatalismo historiko batek zehaztutako moduan». Teknologia digitalekin ezer egiten ez badugu, laster ez da aukerarik izango informazioa Silicon Valleyko enpresen merkataritza-zirkuituetatik kanpo koordinatzeko, eta mezu progresistek lehian aritu beharko dute etsaien lerroetatik iristen diren mezu filo-faxistekin desagertu arte.

Errealitate horrek amets teknologikotik esnatzeko adinakoa izan beharko luke. Burujabetza eta demokrazia kontzeptuak aro digitalera egokitu behar ditugu. Horretarako, plataforma publikoak behar dira, eta horietan datuak ez dira merkantzia, ondasun komuna baizik. Halaber, algoritmoak kalitate handiko informazioa erakusteko diseinatu dira, irabazi asmoetara bideratutako titularren ordez. Bestalde, eduki-moderatzaileak adituak izan beharko lirateke, gaiaren gaineko ezagutza erabiltzaileek etengabe berrikusiko balute, eta ez algoritmoen kutxa beltzak. Halaber, beharrezko baldintzak ezarri behar dira herritarrek eremu publikoan parte-hartze handiagoa izan dezaten eta zein informazio-mota irakurtzen den aukera dezaten (batzuetan, zergetako diruarekin finantzatuta ere), egunero zabor-informazioaz elikatzen diren kontsumitzaile pasibo hutsak izan beharrean.

Eztabaida publikoa premiazkoa da, azpiegitura teknologiko pribatuak oztopatzea eta galdu ditugun eskubide digitalak berreskuratzea proposatzen duten jarrerekin, eskubide horiek genituela jakin baino lehen.