Ez dadin Auschwitz errepikatu

Theodor Adorno Frankfurt-en jaio zen, 1903an, judutar komertziante aberats eta italiar abeslari katoliko baten semea izan zen, eta 1969an hil zen, Suitzan. XX. mendearen lehen erdia bizi izanak garai historiko horren eraldaketa eta asaldura historikoak aztertzeko aukera eman zion, pertsonalki bizi izan baitzituen garaiok, besteak beste, erbestera joan behar izan baitzen naziengatik ihesi.

Bere hausnarketek bere belaunaldiak bizi izan zuen esperientzia historikoa dute abiapuntu, Europa erdialdeko ezkerreko judu intelektual bezala. Bi mundu gerra, Iraultza sobietarra, antisemitismoa, nazismoa, iraultza kulturala gerra-arteko Weimarko errepublikan, kontzentrazio esparruak, bonba atomikoa... Eta ondoren, desnazifikazioa, ongizate estatuaren sorrera, eta baita 60ko ikasle borroka eta mugimendu antikolonialak bizi izan zituen.

Auschwitz-ek modernitatearen optimismoa suntsitu zuen: milioika gizaki era hotz eta mekanikoenean akabatu zituzten, juduak, ezkertiarrak, homosexualak, ijitoak, aniztasun funtzionaleko jendea... Ezzegoen gizakia kate guztietatik askatuko omen zuen arrazionalitate moderno optimistan konfiantza izaterik berriz. Nolagerta zitekeen halako basakeria bat?

Historia errepikatzera kondenatuta egon nahi ez bagenuen, Adornoren iritziz, filosofiak XX. mendeko izugarrikerien kausak, ezaugarriak eta ondorioak ongi ulertu behar zituen. Hannah Arendt-ek Eichmann Jerusalemen liburuan (Katakrak, 2023) eman zuen esplikazio bat, gaizkiaren hutsaltasunaren terminoarekin: naziak ez ziren gaixoak, gehienak burokrata hutsak ziren, norbaiten aginduak betetzen zituztenak, ondorioei buruz hausnartu gabe. Gorrotoa baino, burokrazia hotza.

XX. mende erdialde ondorengo eta XXI. mende hasierako industria kultural, literario eta zinematografiko nagusienek, ordea, sarraski horren atzeko arrazionalitate ilunenak arakatu beharrean, moralkeria merkeenaren narratibak bultzatu zituen: nazi irrazional eta barbaroak, batetik (sobietar barbaroen pareko); judu eta amerikar txintxoak, bestetik. Ez da harritzekoa Adornok Auschwitzen ondoko kultura guztia zaborra zela esatea, ez zuen arrazoirik falta.

Adornoren ustez, «bizirauleen errua» partekatzea zen filosofiaren eginbeharra. Zergatik nago ni bizirik eta beste batzuk hilik? Auschwitz ondorengo pentsamenduaren betebeharra zen hura hoztasun handienarekin gertatzea posibilitatu zuten baldintza kultural, sozial eta politikoak gogor kritikatzea. Zygmunt Bauman-en hitzetan, nazismoa ez zen izan modernitatearen kontrako proiektu irrazional bat, ezpada zibilizazio modernoaren oinarri kontzeptualen eta produktu teknikoen muturreko espresio bat. Ilustrazioaren proiektuan eta Mendebaldeko gizarte arrazional eta burokratikoaren arau eta instituzioek egin zuten posible: «Zibilizazio modernoaren eta bere lorpen fundamentalik gabe ez litzateke Holokaustorik egonen». Mundu ikuskera arrazional hori izan zen, hain justu, genozidioaren inplementazioa posible egin zuena: gizarte industrialaren sare teknologikoa, gizarteburokratikoa eta «estatu lorezainaren» diseinu artifiziala: gizartea garbi mantendu beharreko lorategi uniforme gisa irudikatua, genozidioa belar txarrak garbitzea baino ez zen (juduak, nazismoaren kasuan; palestinarrak, Israel eta mendebaldeko potentzien kasuan gaur egun).

Garai historiko horren baldintza kultural eta politikoak ez dira aldatu, ordea. Batetik, arrazionalitate neoliberala XX. mende hasierako arrazionalitate burgesaren bertsio berritua da, lurren eta ongi komunen arpilatzean oinarritzen dena (Israelgo estatuaren oinarri konstituziogilea da aurrekoa, bertako populazioaren garbiketa etnikoaren eta Mendebaldeko potentzien laguntza ekonomiko eta militarrez akuilaturik sortu baita). Bestetik, populazioen barbarizazioa da kolonialismo eta inperialismo zahar-berrien sarraskientzako gaur erabilitako modernitateko subjektibitate berbera (juduak arratoiak ziren nazientzako; arabiarrak animaliak egungo Israelgo Gobernuarentzako). Azkenik, modernitateko nazioaren ikuspegi frantses kosmopolita eta arrazionala lagun, nazionalista zibilizatuak haien burua nazionalistatzat ez dutenak eta nazionalista barbaroak errotik bereizten jarraitzen ditugu, masa biolentziak onargarri egiteko barbarizazio berriak erreproduzituz.

«Ez dadin Auschwitz errepikatu» Adornoren oihua, gaurko testuinguruan XXI. mendeko borreroen sarraskien baldintza zibilizatorioaren azterketa eta kritika da. Oihu horren izpiritua ulertu behar dugu, ez konparazio desegokietan erortzeko, baizik eta gaur gertatzen ari dena ulertzeko (ez baitira garai onak lirikarentzat...). Argia ala iluntasuna, Mendebaldeko balioak (a.k.a. fundamentalismo inperiala) ala islamismo erradikala, moralak ala immoralak (Frantzian Palestinaren aldeko manifestazioak ordena moralaren aitzakian debekatu dira, ez ordena publikoaren arrazoiz), barbaroak ala zibilizatuak, demokratak ala biolentoak... horiek dira atzoko, gaurko eta biharko sarraskietarako ongarri kulturalak. Eta biharko palestinar herriaren balizko desagerpenaren arrangurarako artefaktu kultural oro zaborra baino ez da izango, ondorengo sarraski berrientzako ongarri kultural berria. Testuinguru honetan, beraz, palestinar herriaren eskubideen defentsa beste zibilizazio eta arrazionalitate justuago baten kausa bilakatzen da. Eta Angela Davisek berriki esan bezala, palestinar auzia munduarentzako test morala bilakatu da. Berriz ere huts egingo ote dugu?