Euskara eta eskola udalerri euskaldunetan

Hizkuntzen trataerari buruzko eztabaida pil-pilean da berriro hezkuntzan, Eusko Jaurlaritzak aurkeztutako lege-proiektuaren harira. Proposamenaren arabera, ikasleek B2 maila lortu behar dute derrigorrezko eskolaldia amaitzerako, euskaraz eta gaztelaniaz, eta ikastetxe bakoitzak bere hizkuntza-proiektua landu behar du helburu horri begira, betiere euskara «ardatz nagusi» izanik. Finean, planteamendua da tokian tokiko errealitatea kontuan hartuta lantzea hizkuntza. «Ez da berdin Irun edo Tolosa». Aldea dago, noski. Zein da udalerri euskaldunetarako planteamendua?

Kontrajartze horrek, izan ere, badu arrisku bat: udalerri euskaldunetako egoera hobea denez, uste izatea euskarak ez duela indartzerik behar, edo, areago, gaztelania dela indartu beharrekoa —oreka faltsua: inguru erdaldunagoetan, euskara indartu; leku euskaldunagoetan, gaztelania—. Iritzi horren oinarrian badago irudi oker bat, alegia, udalerri euskaldunei buruzko irudi oso arrosa.

Bai, udalerri euskaldunetako ikasle gehienek euskara jaso dute etxean, eta, beraz, abiapuntua aurreratuagoa da. Baina gero eta gutxiago dira ikasle horiek: 1991ko zentsuan %62 ziren, eta 2021ekoan, %52. Jaitsiera orokorra da, gainera: arnasguneetan gertatu da (%80tik %65era), eta arnasgune ez diren udalerri euskaldunetan ere bai (%58tik %48ra). Bestelako ikasle gehiago dago: etxean bi hizkuntzak jaso dituztenak, edo erdara soilik jaso dutenak. Aldaketa handia da, eta handiagoa izango da: azken urteotan udalerri euskaldunetan jaiotako ikasleen laurdenek jatorri atzerritarreko gurasoak dituzte; ikasle horiek, salbuespenak salbuespen, ez dute euskara jasotzen etxean —ikasle batzuek gaztelania kaskarra jasotzen dute, guraso batzuek uko egiten baitiote beren hizkuntzari, umeen hobe beharrez; ikasleek euskara ikasteko traba da hautu hori—.

Ondorioa nabarmena da: ikasleen tipologia asko aldatu da, datozen urteetan are gehiago aldatuko da, eta euskarazko eskolaren beharra gero eta handiagoa da udalerri euskaldunetan.

Bai, udalerri euskaldunetako ikasle elebidun gehienek erraztasun handiagoa dute euskaraz aritzeko, baina ez denek: %55 moldatzen dira aiseago euskaraz, UEMAk iaz egindako inkesta baten arabera. Hiztun-tipologia hori ezinbestekoa da erabileran eragiteko: horiek egiten dute euskaraz gehien, alde handiarekin. Baina euskaraz erraztasun handiagoa izateak esan nahi du gaztelaniaz maila kaskarra izatea? Ez da hori udalerri euskaldunen egoera orokorra. Hara zer dioten ebaluazio diagnostikoetako emaitzek: gaztelaniari dagokionez, udalerri euskaldunetako sei ikasletik batek ez du gutxieneko gaitasunik, eta horietako gehienek ez dute mailarik euskaraz ere; euskarari dagokionez, lautik batek ez du gutxieneko maila, eta horietako gehienek gaztelaniaz badaukate gaitasuna. Alegia, udalerri euskaldunetan ere balantza desorekatua dago. Datu horiek badute ñabardura bat: gaitasun aurreratuko ikasleen ehunekoa handiagoa da euskaraz, batez ere Lehen Hezkuntzan, baina, adinean gora egin ahala, gaztelaniara gerturatzen joaten da ehuneko hori.

Gaztelaniarekin gero eta esposizio handiagoa dute udalerri euskaldunetako ikasleek, batez ere pantailetan, eta horrek badu eragina gaitasunean: gaztelaniaz aiseago eta goizago ikasten dute.

Eskolak, beraz, berebiziko funtzioa dauka udalerri euskaldunetan ere: euskara etxean jaso ez dutenak euskalduntzen, euskararako joerarik ez dutenak aktibatzen, euskara eroso erabiltzeko espazioak sortzen, euskaraz aritzen diren ikasleak ahalduntzen. Irakaslearen rola funtsezkoa da. Testuingururik aldekoena udalerri euskaldunetako eskolek dute, bereziki arnasguneetakoek, eta hori, aukera ez ezik, ardura ere bada: euskararen erabileran urrats erabakigarriak egiteko ardura.

Baina, bistakoa denez, ikastetxearen jardunak behar du jarraipena. Hala dio Eusko Jaurlaritzaren lege-proiektuak ere. Azkenaldian asko hitz egin da eskolaz kanpoko jardueren garrantziaz, D ereduko aisiaz. Pauso logikoa da, eta beharrezkoa: eskolan egiten den ahaleginak behar du katea gehiago lotzea, eta eskolaz kanpoko jarduerena da hurrengo katebegia. Onarpen soziala erraz lor dezake neurriak erkidegoan, euskarazko irakaskuntzaren luzapen modura ulertuta, baina auzitegien ezpata ere gainean du gai honek: jarduera horiek erabat euskaraz eskaintzeko mugak. Hezkuntza legea tresna eraginkorra izan daiteke jarduerak euskaraz egin ahal izatea babesteko.

Eskolaz kanpoko jardueren gaiak badauka, ordea, haragoko ertz bat: parte-hartzea. Udalerri euskaldunetan, adibidez, ia erabat euskaraz antolatzen dituzte jarduera horiek, baina ezin esan daiteke kasu guztietan eskolaren osagarri direnik: ikasle asko falta dira jarduera horietan. Hain justu ere, euskaraz trebatzeko premiarik handiena duten ikasleak dira kasu askotan. Badago kontraesan bat: euskarazko errefortzu-saioekin ahalegin handia egiten da hainbat lekutan, ikasleen gaitasuna hobetzeko, baina euskaraz aritzeko eremu naturaletan falta dira ikasle asko.

Sakon aztertu beharreko gaia da, eta lehentasunezkoa hizkuntza-sozializazioaren ikuspegitik. Parte-hartzea mugatzen duen motibo bat agerikoa da: dirua. Horra segregazioa. Administrazioak babestutako jarduerak izan ohi dira —areago, kasu batzuetan administrazioak zuzenean ematen ditu—, eta erakundeentzat lehentasunezkoa da eremu horretan dagoen hutsunea zuzentzea. Udalerri euskaldunetan badago oinarria: jarduera gehienak euskaraz ematen dira, badago hori orokortzeko tartea, baina, eskaintzaz harago, parte hartzeko modua bermatu behar zaie guztiei. Legean zehaztutako hizkuntza-helburuak betetzeko, funtsezko urratsa da. Premiazkoa. Justiziazkoa.