Euskaldunok ez dakigu gure Historia?

Koldo Mitxelenak hurrengo epai gogorra eman zuen, duela 53 urte, eta, zoritxarrez, indarrean jarraitzen du praktikan: «Eta ez dut esan nai euskaldunik geienok ez dugula ezagutzen: in?ortxok ere ez daki zer den eta, batez ere, zer izan den. Nola izango dugu, bada, gure Historiaren berririk ?»; berak adierazi zuen, aurrekoaren ondoren, etengabe asmatu zuela: «eta ez da oraingoz, zenbait lan banakaren gaitasuna edo borondatea beintzat aitortuaz, euskal-historiaren izena merezi duen gauzarik. Auxe diot: delako historia ori zertu-gabeko zeren linboan edo dagoela, nork andik aterako duen zai: ez batek bakarrik, noski, ezta beingo batean ere, askoren artean eta nekearen nekez baizik». Gogoeta horiek 1545eko Linguae vasconum primitiae euskarazko lehen liburuaren berrargitalpenaren hitzaurrean idatzi zituen, 1968an, Bernat Etxepare nafar independenteak idatzi zuelarik.

Mitxelenak bazekien bere garaikideek ez zituztela ezagutzen, ia orain bezala, Etxepareren pentsamenduan erabakigarriak ziren testuinguru historikoa eta kultura- eta politika-giroa. Horri dagokionez, autore askok landu dute gai erabakigarri hori, ia guztiek baztertu gabe nahita traizionatu nahi dituzten topikoak eta aurreiritziak; gaur egun, kulturaren arloko erakunde eta unibertsitateen mendeko hedabideetan izandako bertsioek ez dute onartzen Nafarroako pentsamendu independente eta euskaldunaren—juridikoa, politikoa eta literarioa— iraunkortasun nabaria, XX. mendera arte ageri dena. Hori ukatzeko duten obsesioa hain da handia, ez lituzketela begiak irekiko, nahiz eta Bernat Etxepare Rotterdameko Erasmo izan, eta Joanes Leizarraga, Martin Lutero.

Egindako ikerketek agerian utzi dute Etxepare konkistatzaileen aldekoa zela asmatutako gezurra, bai eta euskal literaturaren hiriburu den lanaren beste alderdi giltzarri batzuk ere. Horrek agerian uzten du lan horren egileari Nafarroak eman dion babes instituzional osoa —Leizarraga, Axular, Oihenart eta beste batzuetakoei bezala—, eta Enrike II.a Nabarra erregearen abokatuari eskertu dio lan hori: «... inprimiturik heuskara, oraino izan eztena, eta zure hatse honetik dadin aitzinerat augmenta, kontinua eta publika mundu guzietara eta baskoek bertzek bezala duten bere lengoajian skribuz zerbait doktrina, eta plazer hartzeko, solas egiteko, kantatzeko eta denbora igaraiteko materia, eta jinen direnek gero duten kausa oboro haren abantzatzeko».

Nabarra Estatuan euskara instituzionala izatearen froga mende eta erdi lehenagokoa da, goi mailako funtzionarioen artean 1416. urte aldera bidalitako informazio fiskal honetan dago: «Et jaquic?u Donejohane Garac?icoec dute gracia erregue bayturie hurtean yrurogey et amavi florin hurtean. sey florin et tercio bat ylean rebatic?era colectoreari». Hala ere, konkistatzaileek izendatutakoek Nafarroako erakundeen artxiboetan egindako soilketak, konkistatik hasita, infiltratutako bost funtzionario gorenek egindakoak, bai eta elizako hierarkiak, gotzainak eta abadeak ere, desagertarazi zituztenak, haien esku egon zena, euskarazko dokumentazioa barne. 1553an Nabarrako Enrike III.a jaio zela eta, haren aitonak, Enrike II.a Sangoztarrak —bizitza bere indar guztiekin eman zion Pirinioen hegoaldean independentzia berreskuratzeko, Karlos I.a Espainiako inbaditzaile eta konkistatzailearen eskutik— besoetan altxatu zuen, oda hori euskaraz ematearekin batera: «Gure Printzipe don Henrike munduguzia huna betor, aur noble onengana, oin eskuen apatzera, yaun andiari bezala. Ez jaio da ez jaioko inor honen iguala. Hanbat bada Seynale handi zeruan dakusaguna. Lenguaje orok badiote baron handia zarala Nic dioslut ziratela jaun guzien Euskarajauna».

1794an, Baigorriko mutilek berariaz adierazi zuten Frantziako Asanblada Nazionaleko unitate militarretatik Nafarroako Gorteek zuzendu eta armatutako Nafarroako Boluntarioen batailoietara igarotzeko nahia: «Gerlara etorri ginean Gure bizien perillean, Gure agintariak franzes: Allons, chasseurs, avancez: Guk euskara eranzutea, Diabriak eraman bazintez. Viva Nafarroako Bolontarioak, Asanblean dezuiez Kontrarioak; Egin zazue gerla Biotzez ta gogotik; Gu ere elduen gera Zuen ondorendik».

Jose? Antonio Mun?agorri, 1838. urtean, Nafarroako Independentziaren aldeko armadako burua: «Oraintxe sei eun urte, gutxi gora bera, gipuztarrak joan gin?an Gaztel aldera; artean Nafarroak, Gipuzkoak gan?era, egin? izandu zuten errein?o bat bera; orain galdeera zoaz egitera: zeren billatzera gipuztarrak joan gin?an Gaztel aldera? Jose? Mari?a Iparraguirre, 1879, Nafarren Elcargoari: Nafarren elcargoa burutzat degula ¡Zer zori onecoac maitatzen baguera¡ Euskaldun on guztiac Cerura beguira Esan Euscal-erria Salbatu debilla».

Nafarroako Askatasunaren defentsarako monumentuak, Irun?ean 1903an eraikia, honako hau dio: «Gu gaurko euskaldunok gure aitasoen illezkorren oroipenean, bildu gera emen gure legea gorde nai degula erakusteko».

Nafarroako Estatuko errealitate euskaldun hori XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako autoreek islatu zuten, eta garaikideek, besteak beste, Angel Sagaseta, Arturo Campion, Hermilio Oloriz, Luis Oroz, Anacleto Ortueta, Federico Krutwig, Joxe Azurmendi edo Txillardegik estatuetako arkitektura independentearen historia. Konkistatzaile den kontakizun historiografikoaren iruzur iruzurgile eta ukatzailea, bere bertsioetan, konkistaren hasieratik egindako araua da, hain zuzen ere, konkistatzeko ekintza jarraituaren parte dena.