Eta existituko ez balitz?

2003an Unesco ondarearen esanahia zabaltzearen alde agertu zen. Ordura arte, nagusitzen zen zentzuak materialtasunari egiten zion erreferentzia: ondarea ziren eraikinak, objektu edo objektuen bildumak. Ordutik aurrera, aldiz, ikusezin edo ukiezin diren elementuak, hau da immaterialak direnak ere, ondare gisa izendatu daitezke. Adibidez, atsotitzak, asmakizunak, otoitzak, ipuinak, kantak, mitoak, kondairak edo antzezpenak... ondare gisa aintzat hartu eta babestu daitezke.

Unescok berak dioenez, ahozko tradizioak eta adierazpenak, besteak beste, ezagutza, balio eta talde-oroimena transmititzeko funtzioa dute. Kultura bat bizirik mantentzeko ezinbestekotzat jotzen dituzte. Toki askotan ahozko tradizioen garapena eta mantenua zeregin espezializatua da eta, horrelakoetan, biziki estimatzen dira jardun horretan aritzen diren profesionalak, talde-oroimen horren zaintzaile kontsideratuak diren heinean. Ordura arte mantendu dena geroratzea dute helburu, jakinda adierazpen bizia eta koloretsua den hori, dela ipuina, kanta, kondaira... bereziki hauskorra dela. Baina adierazpenaz gain, espresio horiek garraiatzen dituzten hizkuntzak ere zaindu eta babestu beharreko elementuak direla dio Unescok. Bilgarria edo formatua ez ezik, ahozko adierazpenak garraiatzen dituen hizkuntza ere funtsezkoa da. Bata ez da bestea gabe ulertzen. Hizkuntza bat hiltzen denean berari lotutako espresioak desagertzen dira. Era berean, esan daiteke, hizkuntzak kontakizun, asmakizun edota olerkietan bizi direla. Horregatik hizkuntzak zein ahozko tradizioak babesteko ahaleginak, elkarrekin joan beharko luketela dio Unescok.

Adierazpena, hori garraiatzen duen hizkuntza eta tradizio zaintzaileak azpimarratzen ditu Unescok. Eta elementu horiekin batera beste aipamen bat: egoerak. Ahozko adierazpen horiek gauzatzen, sozializatzen eta geroratzen lagunduko duten uneak eta espazioak beharrezkoak dira. Batzuetan ahozko tradizioak lotuta daude ospakizun, jai edo erritu batekin eta hauek desagertzen badira zaila izango da eurak bizi-irautea. Horrelakoak gertatzeko arriskua egon denean espresuki sortutako jaialdi edota ekitaldiak antolatzera jo da. Unescok berak komunitate bakoitzak bere ahozko tradizioak babesteko egokiena jotzen duen bidea eta modua topatzera animatzen ditu, betiere azpimarratuz tradizio horiek behin betiko produktuak baino prozesuak direla.

Azken hamarkadetan teknologia berrien agerpenak eta garapenak aukera berriak azaleratu ditu ahozko ondarea gorde eta bizi-iraupenerako lanetan. Adierazpenak jaso daitezke bere horretan eta kalitate handiz erreproduzitu eta zabaldu. Komunitate ezberdinen arteko trukerako aukerak irekitzen dira, baita ikerketarako eta belaunaldien arteko zubigintzarako ere. Biltzeko ez ezik, teknologia berriak ahozko ondareak sendotzeko ere tresna dira.

Ahozko ondarea jaso, berreskuratu eta zabaltzeko ardura hartzeagatik omendu du Gipuzkoako Foru Aldundiak aurten Ahotsak.eus, Anton Abadia Saria ekimen honi egokituz. Hamabost urte daramatza Ahotsak.eus kudeatzen duen Badihardugu Euskara Elkarteak langintza horretan, Euskal Herrian zehar milaka lekukoren testigantzak bilduz, landuz, eta euren webgunean eskuragarri jarriz: 350 herri, 5.793 hizlari eta 51.082 bideo-pasarte. Dena modu ezin argiagoan sailkatuta eta antolatuta: grabazioak kontsultagai daude herrien, gaien, proiektuen eta hizlarien arabera. Audioa eta bideoaren laguntzarekin testigantza bakoitzak bere gorputza, bere arnasa, bere mimika, bere egoteko eta agertzeko modua, bere janzkera, bere agertokia (izan hauek, egongelak, sukaldeak...) eta, noski bere euskara eta bere hitz egiteko modua agertzen ditu.

Gehiago edo gutxiago garatuta, baina egun, euskara formatu anitzetan topatu dezakegu, izan testu liburutan, eleberritan, produktu baten etiketan, publizitate kanpainan... Kasu gehienetan euskara-formatu hauek orainaldiari egiten diote keinu, egun erakargarri edota beharrezkoa jotzen den horri. Hainbatetan, etorkizunari aurre egiteko saiakerak ere egiten dira, euskarak eta hiztunek behar edo nahiko luketena aurreikusteko ahaleginak eginez.

Ariketa hauek beharrezkoak direla zalantzan jarri gabe, gurean Unescoren gogoeta bereganatu eta barneratu duten erakunde eta elkarteen lana aitortzea geure buruarentzat beharrezkoa eta mesedegarria dela iruditzen zait. Hiztun moduan, opari gisa jasotzen dut Ahotsak.eus-ek egindako lan eskerga horren fruitua. Grabazioetan agertzen diren ahots, gorputz, arnas, keinu, jantzi zein leku horiek. Euskara ez ezik, testigantza horiei bizimodu eta bizi baldintza zehatz batzuk darizkie. Doinu bat, erritmo bat, musikaltasun bat, kolore bat, materialtasun bat, kultura oso bat.

Unescok argi dioen moduan, ahozko tradizioak prozesu gisa ulertu behar dira, eta, ikuspuntu horretatik komunitate bakoitzak aukera eduki beharko luke erabakitzeko prozesu hori nola bideratu eta kudeatu. Baina argi dago zeregin honetan aurre egiteko, ahozko ondare hori jaso eta zainduko duen norbait behar dela. Eta hori izan da, egokitu zaion arloan, Ahotsak.eus ekimenaren zeregina azken urteotan. Inurri-lana, esploratzaile-lana, etnografoen lana, jagole lana.

Dena klik batera jartzeko. Sarean eta eskura modu librean.

Lerro hauek idazten amaituta amesgaizto bat eduki dut. Nonbait hacker batek Ahotsak.eus-ek urteotan bildutako guztia ezabatzea eta desagerraraztea lortzen zuela. Izugarrizko barnehuts sentsazioarekin esnatu naiz. Hitzak bakarrik ez, mundu oso bat desagertu balitz bezala. Burura etorri zaizkit Navajo agure batek esandakoak: hitz egiten ez baduzu mundua ez da existitzen, hitzak edozein formatu eta materia izanik.

Zorionak Ahotsak.eus-i eta proiektua posiblea egin duzuen guztioi!