70eko hamarkada, Europa osoan, hamarkada nahasia bezala kalifikatua izan zen, bai maila sozialean eta baita politikoan ere. Espainiako Estatuan ere bai: Burgosko Prozesuarekin hasi zen, frankismoak 16 euskal militante desagerrarazi nahi zituenean, eta, azkenean, inoiz ikusi gabeko mobilizazio sozialak sortu zituen, bai Euskal Herri osoan, bai Espainiako Estatuan eta Europan, eta horietako sei hiltzeko saiakera bertan behera uztea lortu zuen.
Mobilizazio haietatik aurrera, bultzada handia izan zuten frankismoaren aurkako herrikoi eta langile borrokek —aurreko hamarkadaren erdialdetik iragartzen ari zirenak...—, eta oposizio-mugimendu antolatu asko sortu zirenez, indar errepresibo frankistak ere lanean hasi ziren: 1972an, El Ferrolen, Amador Rey eta Daniel Niebla langileak hil zituzten; 1973an, Granadan, Antonio Huertas Remigio, Cristobal Ibañez Encina eta Manuel Sanchez... Luis Carrero Blancok ere hegan egin zuen ETAren eraginez... 1974an Salvador Puig Antich militantea exekutatu zuten Bartzelonan... Hondarribian (Gipuzkoa) Jose Luis Mondragoon Elorza eta Xabier Mendez Villaba militanteak hil zituzten 1975ean... Madrilen, nahiz eta jasan zituzten gerra-kontseiluen aurkako mobilizazio gogorrak izan, frankismoaren aurkako bost militante hil zituzten: Txiki Paredes Manot, Angel Otaegi, Jose Humberto Baena, Jose Luis Sanchez Bravo eta Ramon Garcia Sanz... Urte berean, Iñaki Etxabe Orobengoa hil zuten Kanpazarren (Arrasate), eta German Agirre Irasuegi taxilaria Legution (Araba). Gernikan Jesus Maria Markiegi Aiastui, eta Iñaki Garai eta Blanca Saralegi ere hil zituzten... Azaroan Franco hil zen, baina frankismoak azkar tronuratu zuen bere ondorengoa, egungo emeritua...
1976an, Fraga Iribarnek eta enparauek martxoaren 3an sarraskitu zituzten langileak Gasteizen, Pedro Maria Martinez, Francisco Aznar, Romualdo Barroso, Jose Castillo eta Bienvenido Pereda erailez eta ehunka zaurituz; Juan Gabriel Rodrigo Tarragonan eta Vicente Anton Basaurin martxoaren 6an eta 8an hil zituzten, hurrenez hurren, Gasteizko manifestazio solidarioetan. Apirilean, 29 preso politikok ihes egin zuten Segoviako espetxetik, baina haietatik lau lagunek bakarrik lortu zuten ihes egitea, gainontzekoak Nafarroako mendietan guardia zibilek harrapatu zituzten eta Oriol SoleÌ Sugranyes erail. Maiatzean ere, kontrolik gabekoek bi militante karlista hil zituzten Montejurran: Ricardo Garcia Pellejero eta Aniano Jimenez Santos...
Horiek guztiak Estatu osoan frankismoaren errepresioaren ondorioz 1976an hil ziren 28 manifestari eta militanteetako batzuk baino ez dira: Madrilek, Andaluziak, Kataluniak, Valentziak, Kanariek eta Euskal Herriak eman zuten gainerakoa.
Eta 1977 iritsi zen. XX. mendeko zazpigarren hamarkada hartako aurreko urteetan erregimen frankistaren berrantolaketa eta trantsizio-prozesu bakezale baterako negoziazioaren hasiera markatzen bazuten, frankismoak lanean jarraitzeko aukerarekin jarraitu zuen, eta 1977ak arrasto horrekin jarraitu zuen, modu basatian handitzera iritsiz, Estatu osoan 31 hilketarekin:
• Urtarrilean Madrilen Arturo Ruiz hil zuten manifestazio batean, eta egun horretan bertan hil zen Mari Luz Najera Julian ere, Arturoren heriotza salatzeko protestetan. Jose Vicente Carabany ere hil zen Valentzian, errepresioaren aurkako beste manifestazio batean. Eta Sestaon (Bizkaia) Juan Manuel Iglesias Sanchez hil zen, 15 urtekoa, amnistiaren aldeko manifestazio batean poliziatik ihes egin zuenean. Urtarrilaren 24an bost abokatu laboralista hil zituzten Madrilgo bulegoan: Enrique Valdelvira Ibañez, Luis Javier Benavides Orgaz, Francisco Javier Sauquillo, Serafin Holgado eta Angel Rodriguez Leal.
• Otsailean Pancho Egea hil zuten Cartagenan (Murtzia), poliziaren pilotakadekin, langile manifestazio batean.
• Martxoan Angel Valentin Perez hil zen Bartzelonan, ultraeskuindarrek manifestazio batean hil ondoren. Gipuzkoan Sebastian Goikoetxea eta Nicolas Mendizabal militanteak erailtzen dituzte errepide-kontrol batean. Handik egun gutxira, Jose Luis Aristizabal Lasa hil zen Donostian, errepresioaren aurkako manifestazio batean. Hilaren amaieran Isidro Susperregi Aldako ere hil zen Donostian, beste manifestazio batean.
• Maiatzaren 12tik 17ra Euskal Herrian deitu zen Amnistiaren Aldeko Astea izugarria izan zen: Rafael Gomez Jauregi, Clemente del Caño eta Gregorio Maritxalar Aiestaran Errenterian hil zituzten; Jose Luis Cano Perez eta Luis Santamaria Mikelena Iruñean; Manuel Fuentes Mesa Ortuellan; Francisco Javier Nuñez Fernandez Bilbon. Bost egunetan zazpi hildako frankismoaren errepresioaren ondorioz.
• Ekainean, aurreko bi hilabeteetan preso politiko guztiak askatu ondoren, lehenengo hauteskunde demokratikoak egiten dira, baina 77. urteak polizia eta guardia zibilaren hilketa-arrosario batekin jarraitu zuen: Francisco Rodriguez Ledesma uztailean, El Cerro del Aguilan (Sevilla); Carlos Gustavo Frecher Solana eta Juan Peñalver Sandoval irailean, Bartzelonan; urrian Miquel Grau, Alacanten; David Salvador Andoainen (Gipuzkoa); eta Gonzalo Pequeño Lutxanan (Bizkaia); azaroan Fermin Maria Gomez Mata, Bilbon; abenduan Manuel Jose Garcia Caparros Malagan eta Jesus Fernandez Trujillo Tenerifen...
Eta hamarkada amaitu zen urteetan, 1978a eta 1979a, manifestarien eta militante antifrankisten beste 26 hilketarekin agertzen zaizkigu: Agustin Rueda eta Andres Fraguas, Madrilen; Francisco Rodriguez Ledesma eta Manuel Medina, Sevillan; Gustavo Adolfo Muñoz, Bartzelonan; Elvira Parcelo Rodriguez, Vigon; Jose Luis Escribano, Sorian; German Rodriguez, Iruñean; Joseba Barandiaran, Donostian; Efren Torres Abrisketa, Arrigorriagan; Martin Merkelanz Rodriguez, Irunen; Jose Emilio Fernandez Perez Elorrion (Bizkaia); Jokin Perez de Viñaspre eta Xefe Sarasola Arregi, Iruñean, David Alvarez Peña, Basurtun (Bizkaia); Alberto Garcia eta Jesus Mari Arrazola, Gernikan; Felipe Carro, Sestaon; Fermin Arratibel Bikuña, Ataunen (Gipuzkoa); Agurtzane Arregi, Donibane-Lohitzunen (Lapurdi); Ricardo Gomez Goikoetxea, Bilbon; Jose Maria Iturrioz Garmendia, Roberto Aranburu Uribarren eta Emilia Larrea Saez de Adacia, Arrasaten; eta Jose Migel Ordeñana, Angelun (Baiona).
Hirurogeita hamarreko hamarkadako frankismoaren krimen horiek guztiek markatu zuten egungo erregimen politikorako izan ziren asaldura sozial eta politikoak. Deriba horretarako hamarkada horren erdialdean legeztatuak izan ziren alderdi batzuk izan zuten erantzukizun politikoei buruz egin daitezkeen gogoetez harago, kontua da frankismoak, nahiz eta gizartean eta nazioartean oso kuestionatua egon, bere botereak finkatzea lortu zuela, Trantsizio prozesuaren bidez 1936ko bere matxinadaz geroztik gertatutako guztiaren aurrean zigorgabetasuna finkatzea ahalbidetuz, 1977ko urriko Azken Puntuaren Legeari esker (gaizki deitua izan zen Amnistiaren Legea).
Eta horretarako Rodolfo Martin Villak funtsezko papera jokatu zuen Trantsizioaren Borra gisa. Bere agintaldian, 1976tik 1979ra bitartean, indar errepresiboek (uniformedunak eta izen desberdinekin kamuflatuak) 89 hilketa egin zituzten Espainiako Estatu osoan. Horietatik 59 Euskal Herrian. Eta hauetatik, 1977ko maiatzeko amnistiaren aldeko astean, bost egunetan bakarrik 7 erailketa, gorago zehaztu dugun bezala.
Urte haietan gertatu ziren krimen frankisten errealitatea kokatu dugu. Hamarkada hartatik mende erdira gaude. 45 urte igaro dira maiatz odoltsu hartatik, eta gaur, 2022ko maiatza, bost egun haietan erori ziren zazpi pertsona gogoratu nahi ditugu. Justizia, letra larriz, berandu dabil, oso berandu... nahiz eta krimen sistemikoak, gizateriaren aurkakoak, frankismoarenak bezala, preskribaezinak diren Nazio Batuen Giza Eskubideen Batzordeko Espainiarako Kontalari Bereziek askotan baieztatu duten bezala.
Horregatik gaur Martin Villak Servini epaileak inputatuta jarraitzen du, krimen haietako batzuen harira. Egungo zigorgabetasun-sistema hau babesten duten komunikabide boteretsuek informazioa desitxuratzeaz arduratu diren arren zera iragarriz, Argentinako Ganberak Servini behartu duela auzipetzea baliogabetzera, esan beharra dago Ganbera hark egin duen gauza bakarra izan dela egotzitako delituei buruzko informazio gehiago eskatzea. Bere auzipetzea, oraingoz, geldituta dago; baina Martin Villak hamabi krimenengatik inputatuta eta beste bosti buruz ikertua jarraitzen du, eta orain epaileak ikerketa-eginbide gehiago ireki ditu Espainiako hainbat lurralde-fiskaltzatan, informazio eta xehetasun gehiago biltzeko.
Egia goian zehaztutako kasu guztietan bezain irmo azaleratzen denean, Justiziari, benetako Zuzenbidezko Estatu guztiz demokratiko bateko tresna bada, irmotasun handiz jokatzeko exijitu beharra diogu. Izan ere, krimen horiek oraindik salatzen eta frankismoaren biktima guztien justizia eta duintasuna eskatzen jarraitu behar izate honek, berez, demokrazia oso ahul eta kikilduaren agerpen nabarmena da.
Justiziaren eskakizun hori da Euskal Herriaren eta Espainiako Estatuko gainerako Herrien askatasun osoen alde borrokatu zutenei egin diezaiekegun omenaldirik onena.
