Mundu honetan urte batzuk bete ditugunok ikusten ari gara nola gure herriaren nortasuna lausotzen doan ezarian-ezarian, urterik urte koska bat gehiago, bizi-hatsa ahultzen ari zaio, ahultzen irauteko indarra, galdurik estatuek euren interesak gotorki defendatuz gobernatzen duten mundu honen anabasa lokaztuan.
«Agenda politikoa» deitzen dioten eufemismo horretatik aspaldi desagertu ziren gure bizkarrezurra eta erraiak osatzen dituzten gaiak: euskara, kulturaren transmisioa, hezkuntza propioa, Osakidetzaren (eta Ertzaintzaren, justiziaren eta nahi duzuenaren) euskalduntzea, eta abar luze bat.
Bi estatu fanatiko eta gupidagabeen legedipean mugaz haranzko eta honanzko euskaldunak urrunduz goaz tai gabe, ez dugu elkarren berririk, inork ez digu halakorik ematen, arrotz bihurtu gara, ispilu batean nazio beraren haurride garenik ere ia ezin ezagutzeraino. Zatiketak gure garunak konkistatu ditu. Hendaian bizi den urnietar batek kontatu didanez, Urnietako lagunek sekulako erreparoak jartzen dizkiote harengana joateko, baina Azpeitira fresko-fresko omen doaz. Errealitatea bestelakoa da, ordea: Urnietatik Hendaiara 27 kilometro baino ez dira, Azpeitira 43 dauden bitartean.
Errealitatea gauza bat da, eta guk hura nola ikusten dugun, beste bat. Horregatik, jarrera politiko baten lehen zeregina egoera aztertzen eta definitzen jakitea da: diagnostikoa egitea. Jomuga zehaztea da hurrena: helburua. Eta hara iristeko beharko dugun bidea eraikitzea azkena: estrategia.
Menderatua dagoen herri batean, ordea, diagnostikoaren hariak nahaspilatu egiten dira eta bi talde nagusitan bereizten: menderakuntza onartzen dutenak daude, batetik, demokrazian bizi garela diotenak; eta hori onartzen ez dutenak, bestetik. Lehen taldean elite politikoak eta ekonomikoak egon ohi dira; eta bigarren taldean, orain arte, bazen Euskal Herrian elite kultural bat, baziren esparru sozial anitzetako taldeak menderakuntzari aterik irekitzen ez ziotenak, 1960ko hamarkadako erresistentziatik eta herrigintzatik zetorren haizea arnasten zutenak: Ez Dok Amairu, ikastolen sorrera, euskal literatura modernoa, ETAren jarduna, kooperatibak, Gaur eskultura taldea, Enbata aldizkaria... Herri hau bereizia zela esateko moduak guztiak. Bertsolariek ere etengabe aipatzen zuten mugaren auzia, hura suntsitu beharra, euskaldun guztiok bat egin beharra.
Gaur konformatu egin gara herri bezala, hiztegia ere gesaltzeraino: inork ez ditu idazten jada herria, batasuna, muga, haurrideak. Askatasun nazionalaren gura hartatik inauteri basati batean erretako pindarrak baino ez dira geratu.
Autonomismoak atomizazioa ekarri du, osotasunaren ideia desagertu da, hori izan du beti helburu nazio inperialista batek menderatuekiko, eta hori ez da erdiesten menperatuen kolaboraziorik gabe, barneko azpi-boteredunek bere erresistentzia propioa suntsitu gabe.
Desertuaren igarobide betean ikusten dut gure herria. Badakit giroa ez dagoela analisi kritikoak plazaratzeko. Euren lumarekin, eztarriarekin edo beste ezein tresnarekin ura bezain beharrezkoa dugun espiritu emantzipatzaile bat landu zezaketenek uko egin diote, poliki-poliki, botere subsidiario eta errepresiogile baten kritikari, haize-oihalak bildu eta portu seguruetan babesteko.
Ez diot kritikoa izatea erraza denik, baina bada, eta gurea bezalako herri menderatu batean gehiago, gure interes propioen gainetik dagoen zerbait: konpromiso politikoa herri batekin, hizkuntza batekin, kultura batekin, mundua ulertzeko kode berezko batekin.
Izaki indibidual gisa bizi dugu existentzia, guretik ditugu sentitzen emozioak, pozak eta saminak, baina norbaitek egin gaitu halako: gurasoek, lehenik, eta egitura politiko zabal batek hurrenik. Ni euskalduna naiz Euskal Herriak egin nauelako halako, eta senak, ume-umetatik esan didalako euskaldun naizela, besteak espainol, frantses edo beste edozer izan daitezkeen bezala, baina desabantaila nabarmen bat ere beti nozitu izan dut: nik inor ezertara derrigortu ez dudan bezala Espainiak derrigortu nauela espainol izatera, nahi ez badut ere, eta hori gizateriaren aurkako eraso bat dela, inoiz onartu behar ez dudana.
Hori izan da nire borroka, sinplea: euskaldun izatea ondorio guztiekin, eta Espainiaren eta Frantziaren menderakuntza nazionala salatzea gizateriaren aurkako delitu bat bezala. Ez dut botere handirik, hitza besterik, eta esan, bederen, esan dut askotan, eta esango gehiagotan.
Erakundeen aldetik, eta instantzia ofizial askoren ahotik heltzen diren mezu baikor guztiz eta zinez faltsuak kaltegarriagoak direlakoan nago; errealitatea desitxuratzen dute, jendearen begirada lanbrotuz, eta euren lan baldintza gutiziazkoak legitimatzeko baizik ez darabilte gezurra.
Idazlea naizen aldetik saiatzen naiz errealitatea eta fikzioa bereizten. Literaturan oso interesgarria izan daitekeen nahasketa, baina politikan hilgarria.
Izan ere, galdu ditugu gureari begiratzeko betaurreko politikoak, eta barren-hustu dugu gure corpus ideologikoa; gune mediatiko eta kulturaletatik zerbait esatera abiatzen direnak mezu hutsalak jaulkitzen dituzte: dualizazio soziala, gogoeta disruptiboak... denak ere errezela lodi bat sortuz desagerrarazi duten hitz baten inguruan: Independentzia!
Nora joan da? Nork egin dio hileta? Noren baimenarekin? Independentzia botere propioaren aldarrikapena baino ez da, beregaina litzatekeena, behingoz estatu arrotzen esku-hartzearekin bukatuko lukeena. Baina independentziaren baldintza lehena da arazo nazional baten aitorpena, badagoela arazo hori, eta gehiago: hori dela beste arazo guzien sorburu. Euskara arazo nazionala dela, ekonomia ere bai, feminismoa, langile borrokak, etorkinen egoera, dena.
Eta independentziaren espiritu kritikoari uko egitea baldin bada abertzale abizena daramaten alderdien baldintza, sistema autonomikoan duzun integrazioaren neurria bada zure sormenaren termometroa, euskalgintzak existitzeko ordaindu behar duen prezioa hori baldin bada, herri honi luze egingo zaio desertuaren igarobidea.
