Berriz ere, agenda politikoan da EAEko eta Nafarroako lurraldeek Espainiako Estatuarekin duten estatus juridikoari buruzko eztabaida. EAEren kasuan, atzean geratu dira beste garai eta etapa bateko PP-PSOE alderdi unionistek zapuztutako Ibarretxe Plana, Urkulluren gobernuak, etengabeko espekulazioa eta ez-betetzeak ekarri dituztenak indarrean dagoen esparru autonomiko agortua euskal ikuspegi nazional batetik gainditzeko.
Egoera horren aurrean, ezinbestekoa da galdera hau erantzutea: Zein da abiapuntua? Horren inguruan esparru arriskutsu eta engainagarri bat ezartzen ari da. Antza, lau hamarkada baino gehiago igaro ondoren, egungo estatutuarekin dagoen arazo bakarra da «estatuak ez dituela itundutako transferentziak bete», eta Gasteizko gobernuekin «behin eta berriz negoziatzeko» baliatzen dela egoera hori. Hau da, estatusaren etorkizuna egungo estatutuaren garapen/erreforma hutsa litzateke, eta ontzat emango litzateke 45 urteotan aplikatutako edukia. Horra hor eztabaida hasi berri honetan finkatu nahi den «engainua», funtsezko faktore baten analisia saihesturik: indarrean dagoen esparru autonomikoaren benetako balantzea edo auditoria.
Ildo horretan, estatutuaren garapen operatiboaren balantzea etsigarria izan da, agerian utzi ditu edukiaren hutsuneak eta estatuak botere legegilearen (LOAPA=Tejerokeriak ezarritako esparrua) eta Auzitegi Konstituzionalaren ekintza «koordinatuarekin» ezarritako inertzia homogeneizatzailea eta neozentralista. Estatutuaren edukiak eskumen esklusiboak ezartzen zituen arren —foru eskumenak, aitortutako lurralde asimetria batetik eratorriak (lehenengo xedapen gehigarria)—, haren bilakaerak eta betearazpenak egiturazko balioa kendu dio euskal proiektu nazional bat bultzatzeko eta garatzeko autogobernuaren kontzeptuari.
Estatutuaren itun politikoaren balio galera izugarria izan da, haren agortzeari edo ez-betetzearen aurreko salaketei buruzko gogoeta politikoetatik harago, Eusko Jaurlaritzak berak zorrotz egiaztatu baitu Higadura isila izenburuko txostenean. Txosten hori Olatz Garamendi sailburuak aurkeztu zuen, berak egin zion sarrera. Estatutuaren ituna hustu izana eta, beraz, estatuak jatorrizko testuaren gainean egindako eskumen inbasioa agerian uzten duen txosten ezin argigarriagoa da. Hauxe biltzen da testu horretan: «Errealitatearen oinarrizko printzipioak aintzat hartuz gero, ulertu beharko genuke botere politikoaren banaketari buruzko diseinu teorikoak, hasierako formulazioetatik eskumenen banaketa konstituzional gisa deskribatzen hasi zirenak, hori baino ez direla, alegia, formulazio teorikoak». «Arazoa jada ez da eskumenaren banaketa. Ezta esleitutako eskumen iturriarekiko errespetua ere. Esan dezagun, nolanahi ere, batez ere iturria Konstituzioa bera denean errespetatzen dela. Izan ere, iturria Autonomia Estatutua bada, aukera asko daude ez errespetatzeko, eta testuinguru honetan, estatuaren araugintza eta Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentzia nagusitzen dira».
Eta estatuaren legegintzaz, beste hau gehitzen da: «Klausula edo eskumen titulu horizontal edo zeharkako deritzen horiek erabiltzen ari dira erkidegoen eskumenak murrizteko, mugatzeko eta gero eta modu lotsagabeago batean harmonizatzeko». «Oinarrien zehaztasun maila hain da handia ezen erkidegoen eskumenak erabat husten edo ezin onartuzko muturreraino degradatzen baitituzte, betearazte hutsera mugatu arte». Analisi hori zehatz-mehatz garatu dute, esparruz esparru, Eusko Jaurlaritzaren beraren adituek. Berriro diogu, «autogobernu» errealaren testuinguruan zehazki non gauden azaltzen duen txosten ezin argigarriagoa da.
Hala bada, kontzertu ekonomikoa bezalako gaitasun finantzario aitortuaren atzean, politika publikoen garapena eta mota baldintzatzen dituen esparru juridiko bat eraiki da autogobernu kontzeptua bera hustuz eta eskumen gaitasuna deszentralizazio administratibo hutsean kokatuz. Estatuaren ekintza da, subjektu politikoaren aitorpen eraginkorrik ez duen harreman eredu batetik eratorria, eta, beraz, ez dago estatua uniformizatzeko makinaren aurrean autogobernua blindatzen duen aldebiko harremanik. Ildo horretan, hauxe gure galdera: Zergatik ez da autogobernuari buruzko «auditoria» hori oinarrizko erreferentzia estatus berria lantzeko eztabaida politikoan? Ala, nahiago da ezkutuan eduki estatutuaren prozesuari, gainditu gabeko gatazka politikoari eta abian den eztabaidari buruzko kontakizun jakin bat sustatzeko? Horregatik, diagnostiko hori funtsezkoa da abiapuntu erreala kokatzeko, nazio proiektu baterako antzua den «biribilgune autonomista» batetik irteteko eta, ondorioz, EAEren, Nafarroaren eta Espainiako Estatuaren arteko harreman ereduan jauzi kualitatibo bat egiteko.
Eskumenen botere politikoaren dimentsionamendua behar dugu, eta, jakina, blindaje eta berme sistema bat, autogobernu/subiranotasun maila erreala ahalbidetuko duena euskal gizarteak datozen hamarkadetan izango dituen kultura, gizarte, ekonomia eta ingurumen arloetako erronkei aurre egiteko. Era berean, bide eta oinarri juridikoa eman behar diogu euskal gizarteak etorkizunean bere lurraldeetan izango duen borondate demokratikoarekiko errespetuari. Horixe da indar abertzaleek eta ezker konfederalak testuinguru historiko honetan gidatu eta mamitu beharko luketen adostasun gunea.
