Telemacoren itzala

Odisea literatura-lana aipatu, eta berehala datozkigu burura Ulises eta Penelope senar-emazteak. Mendebaldeko kulturan senar-emazte horien ereduak berregin eta berrasmatu dira sarri asko, Peneloperen mitoa hedatuz. Peneloperen mitoaren jatorrizko aldaeran (Homeroren Odisea-n garaturiko istorioan), Ulisesek Itakatik alde egin behar du, Troiara joateko, gerrara. Baina, hogei bat urte igarota ere Penelope emazte leiala Itakan zain izango du. Penelope patxadatsu, fidel eta otzan horren eredu hori dugu mendebaldeko kulturan gehien zabaldu dena, eta mendeetan zehar emakumeek mito eta eredu hori izan dute ispilu. Ereduzko jarrera baten ikur.

Ispilu hori auzitan jartzeko saio ugari egin dira kultura feministatik, Penelope pertsonaia klasikoan disidentziarako zantzuak agerrarazteko. Bide horretan, Penelope sortzaileak, amarruzaleak eta ekintzaileak eraiki izan dira, Penelope leialaz besteko ispiluak eraikitzeko. Penelopetasun horretan arrakalak egiteko tresnak. Kultura feminista galegoak, esaterako, Xohana Torres poetaren Penélope poemako Eu tamén navegar (neu ere nabigatzera) leloa egin zuen bere, Penelope bidaiaria eta ekintzailea irudikatzeko.

Baina, kultura feminista horrek arreta askoz ere gutxiago jarri du Telemaco pertsonaia mitikoarengan, eta ama-seme arteko harremanean. Logika horrek ere definitzen du penelopetasuna, zalantzarik gabe, Mary Beard klasizista ingelesak gogorarazi bezala, The Public Voice of Women [Emakumeen ahots publikoa] hitzaldian. Azken batean, Odisea-n Telemacoren helduaroranzko bidaia ere kontatzen zaigu, eta, hain justu, Telemaquia izenez ezagutzen dira lehen lau liburuak, Telemacoren «gizontze-prozesua» kontatzen dutelako. «Gizontze-prozesu» horretan, Telemacok hitza hartzen du etengabe, eta Odisea literatura-lanari begiratu azkar bat emanez gero, argi ikusiko dugu Telemacoren hitzek presentzia handia hartzen dutela testuan zehar, Peneloperen hitzek baino askoz espazio handiagoa, esaterako. Gainera, bada eszena garrantzitsu bat Odisea-n, ama-seme arteko harreman hori nola gorpuztu den ulertzeko. Areto handian bardoa kantuan ari da (gerlari grekoek etxera itzultzeko dituzten zailtasunez ari da kantuan), Peneloperen ezkongaien aurrean, Telemaco anfitrioi dutela; Penelope gela pribatutik areto publikora hurbildu, eta bardoari eskatu dio beste gai bat jorratzeko, hura mingarria zaiola. Eta hemen Telemacoren erantzuna, Aita Onaindiaren itzulpenean: «Baiña, biur zaitez zeure gelara, ta ekin zeure-zeureak diran lanai, anazka ta goruari, ta agindu jopu-mirabeai be lanari ekin dagioela; eta gizonok izango dogu izketaren ardura, eta nik batez be, etxe onetan neuk agintzen dot eta». Hartara, maskulinitatearen eredu jakin bat ere gorpuzten du Telemacok: emakumea espazio publikoan isilaraztea, eta are gehiago, «hizketa» gizonen arduratzat hartzea, eremu publikoan. Mary Beardek adierazi bezala, oso esanguratsua da, justu hortxe, mendebaldeko kulturaren literatura-lan mugarri horretan emakumeek ahotsik ez izatea espazio publikoan. Kultura hartan, publikoan hitz egiteko gaitasunak definitzen zuen maskulinitatea, besteak beste, eta eliteko gizon izatea hitz egiteko eskubidea aldarrikatzean zetzan.

Kultura feministak Penelope ekintzaileak berrasmatzeko saio ugari egin ditu, baina, Telemacoren itzalari askoz ere gutxiago erreparatu dio, eta itzal horren neurria txikitzeko estrategia gutxiago garatu dira. Gutxitan eraiki dira Penelope berritsuak, espazio publikoetan hitza hartzeko lotsagabe aritzen direnak.

Neu ere hitza hartzera, geu ere hitza hartzera leloa indartu behar. Hitza ere badelako ekintza.