«Sukalde handia dago memoriaren arloan»

Motibazio politikoko indarkeriak Euskal Herrian utzitako arrastoa tokiko mailan lantzeari ekin zion Argituz giza eskubideen aldeko elkarteak duela urte batzuk, eta, 2015az geroztik, bost herritan osatu dituzte Memoria partekatu baterantz izenburu duten txostenak: Errenterian (2015), Lasarte-Orian ( 2017), Elgoibarren (2017), Andoainen (2018) eta Arrasaten (2018). Guztiak, Gipuzkoan. Helburua: udalerri horietan gertatutako giza eskubideen urraketa guztiak biltzea; sufrimenduaren argazki bat ateratzea. Guztiak daude irakurgai udaletako webguneetan eta Argituz elkartearen atarian.

Zeregin horretan buru-belarri aritu da Sabino Ormazabal (Donostia, 1953), beste zenbait herritarrekin batera. Urte luzez antimilitarismoan, ekologismoan, desobedientzia zibilean eta indarkeriarik-ez aktiboan aritua, Ormazabal Argituz elkarteko kide da gaur egun. Txostenez bainoago, prozesuez mintzo da; bost dokumentu horiek lantzeko bideaz eta agiriok zabal ditzaketen aukerez. Izan ere, egileen asmoa da azterlanak «tresna» bat izatea, ez «tiradera batean sartzeko» liburuak.

Jada bost herritan osatu ditu Argituz-ek memoriari buruzko txostenak. Nolako balorazioa egiten duzue orain arteko bideaz?

Bizikidetza Mahaiak osatuta dauzkaten bost udal izan dira gu deitu gaituztenak txostenak egiteko. Haiek dira txostena egin aurretik lanean ari zirenak eta ondoren ere jarraituko dutenak. Dokumentu hauekin ez da ezer amaitzen, eta, beraz, balantzea ezin da izan gurea soilik. Dena dela, bost lan egin ditugu oraingoz, bost tresna utzi ditugu, eta bakoitzean 150 pertsona inguruk hartu dute parte. Gainera, EAJ, EH Bildu eta PSE-EE alkatetzan dituzten herriak dira.

Aniztasun ideologiko bat badago, beraz.

Hori bilatzen dugu, ez baitu zentzurik edozer egitea kolore bakarreko udal batean. Edo bai, baina beste modu batera. Inportanteena da plurala izatea, eta, beraz, ez du balio alkatetzatik eskatzea horrelako lan bat; talde politiko guztien artean adostu behar dute zer nahi duten, eta balio behar die aurrera egiteko, ehuneko ehunean bat ez badatoz ere.

Lau hilabete barru, udal eta foru hauteskundeek moldatu egingo dituzte talde politiko bakoitzaren indarrak. Horrek eraginik izan dezake martxan dauden prozesuetan, edo aniztasun horrek bermatzen du egindako lanak jarraipena izango duela, agintean edonor dagoela ere?

Zailtasun puntu bat sortu ohi dute; kanpainak, tentsionamenduak... mesfidantza gehiago daude, eta halako prozesuak behetik adostu behar dira, aniztasunean. Ziur egongo direla krisiak eta gorabeherak, baina uste dut indartsuagoak direla behetik gorako adostasunak. Herri bakoitzak bere bidea hartu beharko du, eta marra batzuk jarri, alderdiak oztopo ez bihurtzeko.

Badaude herri gehiago martxan?

Badaude eskariak gehiago egiteko, eta gure zeregina izan da ildo bat ezartzea Memoria partekatu baterantz txosten eredua burutzeko eskuliburua argitaratuz. Legazpin gaude orain. Udalak giza eskubideak lantzen ari dira, hitzarmen asko daude erakundeekin... Bestalde, memoria partekatuari buruzko txosten gehiagorik ez egiteak ez du esan nahi herri askotan memoria lantzen ari ez direnik modu batera edo bestera; sukalde handia dago.

Horrek erakusten du gaia lantzeko interes handia dagoela udal mailan?

Gipuzkoan, behintzat, bai. Gipuzkoan hitzarmen ugari daude diputazioarekin, eta udal ugaritan, giza eskubideei buruzko gaiak zuzenean udalbatzarrera eraman beharrean, Bizikidetza Mahaian aztertzen dituzte, udalbatzarrean espektakulua ez emateko. Gai delikatuak ezin dira ikuskizun bihurtu.

Zergatik Gipuzkoan bai, eta ez gainerako herrialdeetan?

Saio batzuk egon dira, baina politikak agintzen du askotan. Gasteizko Udalean proposatu genuen lan bat egitea giza eskubideen irakurketarekin, baina gero aldaketa politikoak egon ziren, zatiketak, eta horrelakoetan atzerapauso bat eman behar duzu. Baldin- tzak daudenean, baliatu egin behar dira. Kuriosoa da asko sufritu duten bost herritan egin dugula lan, eta, agian horregatik, oso baliagarriak izan daitezke horrelako prozesuak.

Zein da lan metodologia? Informazioa bildu, talde politikoekin hitz egin, biktimengana jo...

Gure lanaren asmoa izan da alderdiek udal mailan zabaldutako prozesuak indartzea, txosten hauen bidez lagunduz. Herrian gertatu diren biolentzia politikoei argazkia atera diegu: hilketak, jazarpenak, estortsioa, torturak... argazki hori mahai gainean jarri dugu. Ondoren, talde politikoekin hitz egiten dugu, jakiteko zer espero duten horrelako lan batetik, eta argitzea eurentzat zer den ezinbestekoa txostenean agertzea. Biktimengana ere jotzen dugu, baina ez da helburu zuzena. Izan ere, biktima batzuk gogaituta daude, eta ezin dituzu erre. Bildutako datu guztiak herriko pertsona ugarirekin kontrastatzen ditugu gero, eta arlo juridikoa ere jaso ohi dugu, marko bat ezartzeko. Datu horiek guztiak sailkatu egin behar dira gero, zehazteko zeintzuk diren giza eskubideen urraketak eta zeintzuk ez.

Nola egiten duzue bereizketa hori?

Beti egongo dira iritzi ezberdinak, eta normala da, berandu iritsi garelako gai hauetara. Denok ari gara prozesuan ikasten. Dena jarri behar da mahai gainean, baina nahastu gabe, batzuk giza eskubideen urraketa garbiak direlako, baina beste batzuk, ez hainbeste. Hor beste bi multzo osatzen ditugu: batetik, gehiago ikertu behar diren kasuak bertsio ofizialean kontraesanak daudelako, adibidez—; bestetik, beste sufrimendu batzuen atalean sartzen ditugun kasuak: bere buruaz beste egin dutenak, istripuak, enfrentamenduetan gertatutakoak... nazioarteko estandarren arabera, kasu horiek ez dira giza eskubideen urraketatzat hartzen, zentzu hertsian. Gehiago edo gutxiago gustatu, giza eskubideen arauak dira, eta horiekin funtzionatzen dugu.

Edozein kasutan, lortu behar dugu talde guztiek txosten hauek sinatzea eta bere egitea. Bakoitzak bere kontakizuna egin dezake, baina txosten hauek partekatuak izan behar dute bizikidetza osatzeko bidean.

Beraz, bereizi daitezke gertatutakoaren memoria eta zergatiei buruzko kontakizuna?

Zilegi da bakoitzak bere kontakizuna egitea. Bakoitzak bere historia dauka, nork bere irakurketa. Posible da kontakizun guztiak partekatzea? Zail ikusten dut. Horrelako txostenen bitartez ikusten da denetarik agertzen dela mahai gainean, eta hori da garrantzitsuena: ezer ez gelditzea esan gabe. Modu batean edo bestean, gertaerak kontatzen ari zara. Kontakizunak zatiketarako erabili izan dira, eta goitik beherakoak dira sarri. Gurea alderantziz da.

Enpatia sumatu duzue esperientziotan?

Toki batzuetan bideoak osatu genituen indarkeria mota ezberdinetako biktimekin. Talde guztiek onartu zituzten kasuistika denak. Horrela behar du izan. Denen sufrimendua ezagutu eta errespetatu behar dugu. Inportantea da, goitik beste diskurtso bat entzuten delako.

Nolako harrera izan dute egindako txostenek?

Harrera ona izan dute. Andoainen, txostenaren aurkezpenak ilusio handia eragin zuen. Talde guztiak oso pozik zeuden. Horrelako ekimen bat aspaldi egin gabe zeuden, jende anitzarekin. Indarrak berreskuratu dituztela uste dut, eta orain asmatu behar da zeintzuk izango diren hurrengo pausoak.

Prozesu luzeak izan ohi dira. Oro har, zeintzuk izan dira topatu dituzuen zailtasun nagusiak? Konfiantza falta, indarkeriaren definizioetan desadostasunak…

Mesfidantza da zailtasun nagusia, eta hori da irabazi behar duguna edozein kolektiborekin biltzerakoan. Gure lana ez da soilik lerro batzuk idaztea; entzutea, hitz egitea, laguntzea eta mesfidantzak argitzea ere bada. Edozein kasutan, talde politiko guztiek konpartitu dituzte giza eskubideen aldarrikapen unibertsala gutxieneko oinarria dela. Guk bi esaldi erabili ohi ditugu: batetik, urraketa berdinen aurrean eskubide berak izan behar direla; bestetik, biktima guztiek eskubide berberak dituztela urraketaren egilea edozein dela ere. Zailtasunak hor daude; teoria eta praktika ez datozela beti bat.

Zenbaterainokoa da udalen eta tokiko administrazioen eragin esparrua egia, justizia eta erreparazioa izateko bidean?

Gauza dezente egin ditzakete. Hurbileko eremuak lagungarriak izan behar dira gertatukoa modu kritiko eta autokritikoan aztertzeko, lagun dezakete hainbat kasu argitzen, presio egin dezakete artxiboak zabal daitezen, testigantzak bildu ditzakete... eta, noski, egin gabeko errekonozimenduak eta erreparazioak bere neurrian egin ditzakete.

Azterlanak osatuta dauzkaten udalerrietan, zeintzuk izan daitezke aurrerantzean eman beharreko pausoak?

Txosten bakoitzean iradokizunak eta proposamen zehatzak jaso dira, herrian dauden korapiloen araberakoak. Errenterian, adibidez, onartu dituzte iradokizun horiek. Andoainen, herritarren kontseilu bat osatzea proposatu genuen, guk antzemandako korapilo batzuen aurrean planteamendu positiboak egiteko: non eta nola egin behar diren memoria guneak... Hau ez da tiradera batean sartzeko lan bat; pistak ematen ditu etorkizunerako.