Purutasuna, muturreraino

Garbi eta puru gura zuen euskara Sabino Aranak, beste hizkuntzetatik salbu; izan gaztelania, frantses edota ingelesetik. Kasik intuizioz, ordura arte ezezaguna zen kontzeptu bat lau haizeetara zabaldu zuen: garbizalekeria. Ez, ordea, zalaparta eta arrakastatik at. Inguruko hizkuntzek euskaran eragin zitzaketen aldaketak zituen Aranak kezka iturri, euskara zikindu eta kutsatzearen beldur. Modernitatearen bidean jarri zuen euskara orduantxe, eta iraultza hasi zuen, ia oharkabean: gainontzeko hizkuntzetatik eratorritako hitzak kendu, eta horien lekuan euskarazko berriak asmatu zituen, toponimiatik edota gogoeta etimologikoetatik abiatuta.

Aparteko oinarririk gabe sorturiko hitzen bidez, erroetara itzultzea izan zuen helburu: hitz laburrak eta euskal doinudunak lehenetsi zituen. Belarriaren neurrira eginikoak dirudite askok horregatik. Ezagutzarik ez zuen, baina bazen argia, eta oso abila: erro eta atzizki bana hartu, eta laburtzera jotzen zuen. «Nahi zuen modura egiten ote zuen? Ez erabat. Erabiltzen zituen erroak sarri askotan, ez beti, ez ziren euskararen benetako erroak. Zailak ziren berez, lehen aldiz historian hark erabili zituelako, intuizioz. Dena dela, haren eromenean bazegoen ordena logiko pittin bat», azaldu du Ines Pagola filologoak; Sabino Aranaren neologismoen inguruko doktore tesia eginda dauka, eta eskolak ematen ditu EHUn aspalditik.

Iluna da emaitza batzuetan; nahaste-borraste bat beste batzuetan. «Nolabait esateko, ekonomikoak dira haren berbak: abstraktuak eta laburrak». Abantailatzat du: «Alde txarrak ditu hitzak gardenak izateak, ez baldin badakizu zer esan nahi duten beste irakurketa bat eman diezaiekezulako».

Sasoi hartan, oro har, berbak sortzeko bi eredu gailendu ziren: Azkuerena eta Aranarena. «Zentzudunena zen Azkuerena; ondo ezagutzen zuen hizkuntza. Aranak ez zekien ezer euskaraz; ez zeukan hiztegi jakintzarik, ez eta arauen aparteko ezagutzarik ere. Euskaldun berria zen; ikasi egin zuen, eta altxor bat topatu zuen». Azkueren neologismo finak bidean gelditu ziren, baina Aranaren bazterreko formak ez ziren galdu. «Aurrera egin zuten. Gerora etorri ziren hizkuntzalariek Aranari jarraiki asmatu zituzten berbak».

Konbentzionalismoetatik at

Aranaren neologismoei zorrotz begiratu die beti kritikak, halere: besteak beste, konposizio eta eratorpen arau fonetikoak nahasten zituela, ez ziola askorik erreparatzen testuinguruari, atzizkiak ere nahieran erabiltzen zituela... Adibiderako, orlegi (berdea) sortzeko orri eta -legi atzizkia batu zituen, baina -legi ez da ia inon agertzen.

Zalantzan ipini da maiz Aranaren lanaren zorroztasuna; haren teknikak fundamenturik ez zuela ere pentsatu izan da. Pagola: «Kosta izan da ulertzea badagoela metodo bat haren sorkuntzetan. Egiteko era desberdina, konbentzionalismoetatik at, berezia, modernoa eta, ondo ulertu gabe, jarraitzaileek imitatu zutena».

Harago doaz Aranaren aurkako kritikak. Txillardegik berak gogor egin zuen Aranaren eta haren jarraitzaileek aldarrikatzen zuten euskara garbizalearen aurka. Honela zioen, memorietako pasarte batean: «Euskara garbia etzaigu ajolik, bizia baizik. Izkuntza bizietan ez dago garbikeriarik. Ain zuzen ere, erdaldunek sortu zuten euskara garbiaren mitoa». Bestelako ikuspuntua du Pagolak. Aranaren zenbait neologismok funtzionatu dutela eta horrek baliagarri egin dituela adierazi du. Argi du: «Garbizalekeria ez zen ezeren kontra egiteko sortu, abertzaletasunaren alboko izateko baizik». Aldeko iritzi aski ere azaleratu zituen Aranaren ideiak. Begirune berri bat ekarri zion euskarari, eta ordura arte zokoratuta zegoenari prestigio soziala eman zion. Idazle entzutetsuenek, Aranaren moldean idatzi, eta muturrera eraman zuten euskara garbiaren ideia.

Berbak gaizki edo ondo sortuak izan, Pagolari «ezin ukatuzkoa» iruditzen zaio Aranaren estiloak garai batean lortu zuen arrakasta «itzela» goraipatzea. Euskalkien ikerkuntzari lerro berritzaile bat txertatu ziola esan du. Aranaren neologismoen alde egin du Pagolak, gramatikoki «trakets» eratuta egon arren erabat berritzaileak direlakoan. «Ez zekien ezer; euskarari buruz gutxi, eta linguistikaz deus ez, baina logika bat dago haren egiteko moduan. Ez da zoro bat». Kritikak kritika, hitzen zuzentasun gramatikalak «zerikusi gutxi» du berben erabilerarekin, Pagolaren arabera: «Gutxiegitan aipatu da Aranak hutsetik hasita eginiko lanaren alderdi positiboa: ausardia handiz aritu zela euskararen alde garai latz eta zailetan».

Indar politikoen «abaroan»

Sarri askotan, halaber, gramatikaren arauei jarraiki sorturikoek baino arrakasta handiagoa erdietsi dute Aranaren hitzek, eta bereziak izanagatik, egunero erabiltzen dira oraindik ere. Ez zen jaioa hizkuntzalari gisa aritzeko, baina indar politiko handia zeukan bizkarrean. Horrek ahalbidetu zion, neurri handi batean, egin zituen proposamenak bideratu eta euskaran txertatu ahal izatea. Pagola: «Ez dugu ahantzi behar Aranak euskal munduan zuen indarra».

EAJ hauspotzen hasi zen, hain justu, orduan, eta eutsi egin zion urte frankoan. «Aranaren neologismoek eta garbizalekeria joerek horregatik segitu zuten aurrera. Hizkuntza batek nekez iraun dezake bizirik babes eta indar politikorik gabe», nabarmendu du, eta gaineratu Aranarenak «aitzakiarik gabeko hitzak» zirela: «Ez ziren dudan jartzen; areago, erabiltzen ez bazenituen, heterodoxoa zinen. Euzkadi s-rekin esateagatik, etsaitzat jotzen zintuzten».

Ideia itxi-itxiak zituen. Euskara euskal jatorria zutenentzat besterik ez zuen nahi. Hizkuntza bakar eta esklusibo gisa ulertzen zuen Aranak. «Guretzat hondamendia litzateke gure lurraldean bizi diren maketoek euskaraz hitz egingo balute», adierazi zuen 1894an.

Euskara egitasmo politiko bilakatu zuen lehena izan zela eta politikaren bidetik euskara biziberritzea erdietsi zuela nabarmendu du Pagolak. Baina ez du uste euskara soilik arma politiko gisa erabiltzen zuenik: «Bultzada handia eman zion. Lan ikaragarria egin zuen ikastolak abiarazteko, haur zein helduentzako antzerki lanak prestatzeko... Euskara puru eta garbia euskararen lurralde osoan hitz egin zedila zen haren xedea».

Aranari «asko» zor zaiola deritzo Pagolak: «Hark alderdi abertzalea abiatu ez balu eta euskararen alde egin zituenak egin izan ez balitu, gaur egun ez ginateke gauden tokian egongo. Euskarari kutsu jasoa ezabatu, eta alor orotara zabaltzen lehena izan zen: fisikan, kimikan... euskara sartu zuen».

Aranaren eragina itzaltzen

Euskarari buruzko tirabira nagusien erdigune izan da Aranaren euskara garbizalea. Euskaltzaindiaren sorreraren inguruko polemikak, kasurako, bete-betean zipriztindu zituen haren proposamenak. 1919an, akademia sortu berria zela-eta, eztabaida latza zebilen jeltzaleen artean. Alderdiaren zati bat —Arantzadi tartean— Euskaltzaindiaren alde zegoen. Baina alderdiko sektore sabindarrenak begi txarrez ikusten zuen erakunde berria. Azken horientzat «ereduzko euskara bakarra» Sabino Aranak mahai gainean jarri zuen euskara garbi hura zen, eta ez zuten onartuko euskal akademiak araudi berririk ezartzea: adibidez, euskara s-rekin idaztea, z-rekin idatzi ordez. Aitzitik, autoritate guztia ukatu zioten erakundeari, egia Aranak aurkitu zuela iritzita.

Oldean joan ziren hortik aurrera Aranaren ideien aurkako neurriak. 1959an, euskara batua sortzeko eztabaidan, gerra aurreko garbizalekeria suntsitu zuen akademiak, Koldo Mitxelenaren egitasmoz. Lur jota geratu ziren Aranaren eredu linguistikoaren zaleak; zinez kolpe gordina izan zen. Traizio jo zuten erabakia Orixek, Eusko-Gogoak eta sabinistek; hor hasi zen ezinikusia. 1974. urtean ere, Baionako Biltzarrean, Aranaren grafiaren kontrakoa izan zen proposatutako lehen arauetako bat: goxo, xamur eta xede onartu, eta sh, ch eta -s formak bazter laga zituzten, Txillardegik bultzatuta.