«Prozesu unilateral batetik multilateral batera igaro gara»

Euskal Herria «bakea eraikitzeko prozesu batean» dago, Foro Sozial Iraunkorreko bozeramaile Agus Hernanen hitzetan (Irun, Gipuzkoa, 1962). Bide horretan, hiru esparru nagusitan ari dira lanean: presoak, biktimak eta memoria. Lehen bietan konponbide markoak finkatuta edo finkatzeko bidean daudela adierazi du, eta gehitu hirugarrenean ere urratsak egiten ari direla.

Euskal presoak Euskal Herriratzeko prozesua martxan da. Zer- nolako balantzea egiten du Foro Sozialak orain artekoaz?

Oraintxe 21 preso falta dira hurbiltzeko, eta espero dugu horiek urtea bukatu baino lehen Euskal Herriko kartzeletan egotea. Halere, epeak baino gehiago, azpimarratu nahi dugu frogatu dela determinazio bat badela Eusko Jaurlaritzaren eta Espainiako Gobernuaren partetik. Nork imajinatzen zuen duela bi urte gaur egungo egoeran egongo ginela? Ikusten badugu prozesu horiek zer-nolako sostengua duten —politikoa, instituzionala, sindikala eta soziala—, balantze positiboa egin behar dugu.

Zein fasetan dago prozesua?

Eskailera baten modura irudikatzen dut, eta eskailburu batetik bestera goaz. Presoen aferan, hiru eskailburu nagusi egon dira: preso gaixoak, hurbilketa eta ohiko espetxe politikaren aplikazioa. Hor gaude. Hain zentzuzkoa ematen du, baina erpin asko ditu. Hainbat presok komunikazio eta bisiten kontrolak jasaten dituzte oraindik ere. Baina, batez ere, 7/2003 legearen aplikazioa eta Europako beste estatu batzuetako zigorren batuketa dira geratzen diren elementu garrantzitsuenak.

Aurreko asteko albistea da: Atristain berriz espetxeratu dute, epaileak hirugarren gradua baliogabetuta.

Hor badira bi faktore. Batetik, humanoa. Bigarren aldia da horrelako atzerapauso bat gertatzen dena, eta imajinatu dezakegu familiari zer dakarkion. Bestea, birgizarteratze prozesuan duen inpaktu negatiboa. Presoei urratsak egiten segitzeko deia egin genien, birgizarteratze prozesuak egiteko bidea ireki zelako. Uste dugu urrats horiek egitea dela modu eraginkorrena. Beraz, berri txarra da.

Auzitegi Nazionalak bota zuen gradu aldaketa atzera. Baina aldaketarik sumatu da Madrilen?

Trenen arteko talka batean gaude. Bi espetxe eta justizia politika daude. Bata punitibista da, eta besteak birgizarteratzearen aldeko urratsak egiten ditu. Euskal Herrian argi dago non dagoen gehiengo politiko, sozial eta instituzionala. Auzitegi Nazionalean zenbait epailek itxaropen leiho bat ireki dutela? Bai, baina oraindik goizegi da jarrera bat hartzeko. Ikusi behar dugu ea aldaketek eragin positiboa izan duten, edo oraindik jarrera immobilista batean dagoen gehiengoa.

Halere, azpimarratu nahiko genituzke tratamendu batzordeek eta Eusko Jaurlaritzak egiten dituzten txostenak. Uste dugu hori dela bide onena Auzitegi Nazionalaren jarrera aldarazteko.

Eusko Jaurlaritzak laster martxan jarriko ditu justizia errestauratiborako prozesuak. Zer baldintza bete beharko lituzkete halako prozesuek?

Bilatu behar da karakterizazio bat nahi duten motibazio politikoko preso guztiek bidea egiteko. Prozesua bizikidetza demokratikorako ekarpen garrantzitsu gisa pentsatu behar da, eta horretarako lau elementu daude: prozesu gisa pentsatu behar da, eta ez etapa finalista gisa. Etapa finalista aipatzean, topaketa errestauratiboez ari naiz. Horien inguruan morboa eta arreta komunikatiboa sortzen dira, baina guk uste dugu prozesua dela lehentasuna. Gainera, prozesuak tresna berreraikitzailea izan behar du, bai presoentzat, bai biktimentzat —topaketa errestauratiboak egiten diren kasuetan—. Prozesuak bientzat izan behar du. Diskretua ere izan behar du; oso garrantzitsua da hori. Azkenik, hemen abiatzen den prozesu berri bat da, egungo testuinguru politikoan kokatua.

Iruñeko espetxean bestelakoa da errealitatea.

Oraintxe beha gaude, ea zuzendari aldaketarekin zer-nolako politikak jartzen diren martxan. Gobernuaren, gizarte eragileen eta presoen abokatuen pertzepzioa zen Nafarroako kartzelan ez zirela jartzen tresnak birgizarteratze prozesuak aurrera eramateko, inorentzat. Orain, aldaketa bat egon da, eta ez gara kapazak orain baloratzeko aldaketa horren ondorioak. Oraindik denbora behar du.

Foro Sozialaren lanean, beste ardatz bat da biktimen aitortza. Oraintsu adierazi duzue 2022a «urte garrantzitsua» izan dela estatuaren biktimentzat.

Uste dugu aldeko ekosistema bat sortzen ari dela tratamendu asimetrikoa gainditzeko. Ongietorrien afera konponbiderako erreian jarrita, lehentasun nagusia estatuaren biktimek izan behar dute. Orain baditugu estatuaren biktimei zuzendutako legeak. EAEn, iazko abenduan amaitu zen biktima gisa aitortzeko eskaerak aurkezteko lehen epea; eta Nafarroan, balorazio batzordea martxan dago, eta protokolo propio bat definitzen ari da. Halere, kezkatuta gaude, uste baitugu orain arte jasotako torturatuen eta bestelako biktimen kopuruak txikiak direla errealitatearekin alderatuta. Mesfidantza dago; haustura bat biktimen, eta erakundeen eta justiziaren artean.

Nafarroakoak «bizikidetza demokratikoaren legealdia» izan behar zuela adierazi zenuten 2019an. Berdin pentsatzen duzu amaitzeko gutxi falta den honetan?

Nafarroako kideek hala planteatu dute. Esan dute beti pentsatu daitekeela gehiago egin genezakeela, baina, errealitate printzipiotik, ahal zen guztia aurreratu dela. Esan genuen bizikidetza demokratikorantz aurrera egiteko baldintzak zituen legealdia zela, eta hala landu dugu. Polarizazio handia dago, baina azpimarratu dugu zailtasunak gainditu direla borondate politikoa egon delako.

Madrilera begira jarrita, Informazio Klasifikatuen Legeak hartu dezake Sekretu Ofizialen Legearen lekua. Zer ezaugarri izan behar ditu lege berriak?

Lege demokratiko bat izan behar du. Estandar progresistei begiratu behar die, eta ez kontserbadoreei. Eta proposatu duten zirriborroak kontserbadoreetatik harago begiratzen du. Gizarte heldu batean gaude, eta konbentzituta gaude kutxa itxi horiei guztiei hautsa kendu behar diegula, ireki eta informazioa zabaltzeko. Lehentasuna izan behar du biktimen senideek egiarako duten eskubideak. Buruan dut Rosa Lluchek esandakoa: «Nahiz eta ez gustatu, egia guztiak jakin behar ditugu». Itxaropena hor jarria duten biktimei erantzun bat eman behar zaie. Biktimen zentralitateaz hitz egiten dugu, eta estatuak horri erantzun behar dio.

Zer beste pauso eskatzen dizkiezue instituzioei?

Badira bi urrats nagusi. Espainiako Gobernuari begira, astelehenean egin genuen Lasa eta Zabalaren kasuaren gaineko irakurketa. Uste dugu 40. urteurrena garai egokia dela Espainiako Gobernutik [Pedro] Sanchez presidenteak keinu azkar bat egiteko estatuaren biktimei.

Bestalde, uste dugu Jaurlaritzak indartu egin behar duela gaiaren inguruko lan pedagogikoa. Zergatik? Reset kolektibo eta sozial bat behar delako. Biktimengan pentsatzean, ETAren biktimengan pentsatzen dugu, eta ez estatuaren biktimengan. Tratamendu binario horrek asimetriak sortu ditu, eta hori gainditu behar da.

Kolonbiako Egiaren Batzordearen ondorioak aurkeztu dira aurten. Hori posible da hemen?

Kontziente gara, ez dago egiaren batzorde bat egiteko kontsentsurik. Baina arazo bat dago. Gizarte moduan nola aurre egiten diogu zenbait biktimak egiarako duten beharrari? ETAren biktimek badute tresna bat, Auzitegi Nazionaleko argitu gabeko kasuen fiskaltza. Estatuko biktimek ez dute horrelakorik. Beraz, ardura bat dugu; batez ere instituzioek, baina baita gizarte zibilak ere. Egiaren batzordearen inguruan kontsentsurik ez badago, bestelako tresnak beharko dira. Lortzen bada dauden asimetriak gainditzea, eta ETAren biktimek duten errekonozimendu politiko, sozial eta instituzionala estatuaren biktimek ere izatea, hurrengo urratsa egia izango da.

Zer ezaugarri izan beharko lituzke halako tresna batek?

Goizegi da definitzeko, bainasakondu beharreko zenbait arlo identifikatu ditugu; adibidez, torturena eta desagertuena.

Presoen eta biktimen aferekin batera, «memoria kritiko eta inklusiboarena» da askatzeko geratzen den hirugarren korapiloa.

Laster memoriaren eguna izango da, eta Jaurlaritzak sortutako lantaldeak bere gomendioak eta gogoetak aurkeztuko ditu. Gu arreta handiz ari gara lan hori jarraitzen, eta paraleloki Ustekabean topo prozesuarekin ari gara. Memoria kritiko eta inklusiboaren gaian garrantzi handia du errelatoaren batailak. Beraz, trantsizio bat egitearen aldeko ekosistema bat ezartzen saiatzen ari gara. Irudipena dugu zenbait arlotan urrats emankorrak egin direla,eta beste etapa batera goazela.

Maiatzean beteko dira hamar urte lehen foro sozialetik ateratako hamabi gomendioak aurkeztu zenituztenetik.

Ez dakit inork espero zuen halako emaitzak izatea. Hamar urte asko da? Herriaren historian oso gutxi. Faktore asko egon dira, baina uste dut gizarte zibila izan dela sarri aleka hartzen zuen motor baten olioa. Proposamenak egin dira, malgutasunez, errealitatera egokituta. Askotan kritikatuak izan gara horregatik.

Zer behar da bide beretik jarraitzeko?

Behar da estatuaren partetik urrats sendo bat eragindako kaltea aitortzeko? Behar da. Iritsi arte itxaron behar dugu gainerako urratsak egiteko? Ez. Prozesu unilateral batetik prozesu multilateral batera igaro gara. Hor instituzioak, alderdiak, sindikatuak, gizarte eragileak... ekarpenak egiten ari dira. Hori da gure balio nagusietako bat, nola lortu den aldeko ekosistema bat urratsak egiteko. Urrats baten atzetik beste bat iritsi da.