«Pandemian oso argi ikusi da kapitalaren eta biziaren arteko gatazka»

«Ez dut uste ezer amaitu denik: COVIDaren urteetan gaude». Pandemiak aldaketa sozioekonomiko ugari ekarriko dituelakoan da Amaia Perez Orozco (Burgos, Espainia, 1977). Ekonomia ekofeministaren ahotsik nabarmenetako bat da, eta XXK kolektiboan dihardu alorreko gogoetetan eta praktiketan sakontzen. Kezkaz mintzatu da izurriaren ondorioez: «Gauza asko dakizkigu, baina oraindik proposamen asko ditugu pentsatzeko eta egiteko».

Maiz esan da pandemiak berretsi egin duela feministek urteetan zaintza krisiaz ohartarazitakoa. Zer ondorioztatu duzu zuk?

Pandemian oso argi ikusi da kapitalaren eta biziaren arteko gatazka. Merkatuaren makineria osoa gelditu behar izan dugu bizia berreskuratzeko, baina, aldi berean, guztia gelditzean, bizia hondoratu egin da. Hortaz, agerian geratu da kapitalismoaren gurpila: kapitalismoak funtzionatzen badu, gure kontura da, biziaren kontura; baina kapitalismoa geratzen bada, bestelako espazioak eraikitzen ez ditugun bitartean, herrestan eramaten gaitu. Hasieran, ikusi zen bizia bera zela lehentasunezkoa, baina soilik bizia oso arriskuan egon denean agertu da sistema prest gauza batzuk berraztertzeko, eta, aldiz, bizia pixka bat berreskuratu denean itzuli da makineria osoa. Era berean, ikusi da etxeetan sartu direla kolektiboki kudeatu ez ziren zaintzak, etxeko atea ixtean arazo guztiak konponduko balira bezala.

Eta ikuspegi ekologistatik?

Pandemia kolapso ekologikoaren parte ere bada; horretaz ere aspaldi ohartarazi genuen. Krisi ekologikoa klima aldaketa baino askoz sakonagoa da: ekosistemen kolapso bat da. Mundua ez da bat-batean amaituko, baina gauza asko gertatuko dira, eta ez gara prestatuta egongo, ezta politikoki ere: hainbat egoerari aurre egiteko argitasun politikoa falta zaigu. Era berean, pandemian, halakobatean ikusi genuen nolakoa izan zitekeen bestelako mundu bat: harreman hurbilagoetan oinarritua, kutsadura eta auto gutxiagorekin... Desazkunderantz abiatutako gizartearen pintzelkada batzuk antzeman genituen. Baina,gero, normaltasun zaharrera itzultzeko grina gailendu da, eta,aldi berean, biziaren hauskortasunetik eta heriotzatik ihes egitekoa. Ematen du ezer gertatu ez balitz bezala jardun nahi dugula, ez dugu pentsatu nahi minean, gaixotasunean, heriotzan...

Politikoki prest egote horretaz ari zarenean, beraz, ez zara bakarrik politikariez ari?

Ez, politikaz zentzurik zabalenean ari naiz, bizi kolektiboaren gainekoaz. Pandemiak arrazoia eman digu gauza askotan —bizia ez dela lehentasuna, ez dagoela ardura kolektiborik zaintzan, biziarekin negozioa egiten dela...—, baina ikusi dugu parametroak falta zaizkigula aurreikusi gabeko egoerei aurre egiteko; ez dugu indar kolektiborik izan horretarako.

Interdependentziaz kontzientzia hartzeko aukera galdu da?

Bai. Ezinbestekoa da interdependentziaz ohartzea, baina interdependentzia hori nola kudeatu ere eztabaidatu behar dugu: orain bezala, desberdintasun, esplotazio eta asimetria terminoetan segituko dugu, ala modu konpartituago eta simetrikoago baterantz abiatuko gara? Horrekin lotuta dago, adibidez, osasun neurriak direla-eta agertzen ari diren jarrera batzuk: kutsatzeekiko erantzukizuna hartzearen eta askatasun eremuak babestearen arteko orekan, tranpa batean gaude.

Zer zentzutan?

Uler dezakegu estatuak behartuegiten gaituela, goitik ezarriz obligazio diziplinatzaile eta homogeneizatzaile bat, eta estatu autoritario eta pribatizatu horren aurrean koka gaitezke subjektu indibidual gisa, eta borroka gaitezke gure askatasun txikien alde; ala, bestalde, saia gaitezke erantzukizun propioak artikulatzen, beste pertsona batzuekin bizi garela kontuan hartuz. Ez hainbeste, adibidez, maskara jartzeko edo kentzeko aginduak betez, baizik eta gaitasuna garatuz jakiteko zein egoeratan jantzi behar dugun. Interdependentzia onartzea ez datza arau bat betetzean, baizik eta bizitzaren alde komunari erantzutean. Mundu konpartitu baten gaineko erantzukizun propioaren ikuspegitik ulertu behar dugu: mundu hori ezin dugu zaborrez bete, ezin dugu nahi beste energia kontsumitu, ezin dugu desberdintasun sozioekonomikoetan oinarritutako turismoa sustatu, ezin ditugu etengabe sentsazio berriak kontsumitu...

Joan-etorria mugatu du pandemiak, eta muga horiek mesede egin diote ingurumenari, baina turismoari lotutako sektore ekonomikoak hondoratu dira, adibidez. Auzi horrek giltzaren bat eman dezake desazkundeari buruzko eztabaidan?

Hor oso argi ikusten da lehen aipatutako tranpa: turismoa erdi mailako klase globalarentzat hedatzea ez da iraunkorra, inola ere;baina, era berean, hori desagertzen bada, sektore pila bat hondoratuko da, eta, haiekin batera, jende pila baten bizibidea. Hor aldaketak egin behar dira, ezinbestean. Giltzarrietako bat da pentsatzea noren esku geratzen ari diren jarduera horren etekin ekonomikoak: herritarrek ez dute ia mozkinik ikusten, botere korporatiboaren eskuetan pilatzen baitira. Eta eredu produktibo ez-iraunkor batetik eredu erreproduktibo iraunkor baterako jauzia egitean, baliabideak birbanatu behar dira. Ez naiz ari zorpetzeaz, baizik eta birbanatzeaz, ehun sozioekonomikoaz aldatuz, eta zerga erreforma sakonen bidez lagunduz.

Bestalde, landa eremua nekazaritza turismoaren bidez berrindartzeko joerak kezkatzen nau: munduko beste puntara bidaiatzea baino iraunkorragoa da, baina berdin dakar landa eremua urbanizatzea eta turismora bideratzea, elikadura subiranotasunaren aldeko apustua egin ordez. Lurrak jana emateko erabili behar dira. Ildo horretan, nola liteke itxialdian zehar supermerkatuak zabalik egotea eta kaleko merkatuak ez? Janaria ezinbestekoa da, beraz, ezin da banatzaile handien esku egon: ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak babestu behar dira.

Itxialdian oso agerian geratu ziren zaintza premiak kudeatzeko zailtasunak. Zenbateraino du zaintzak egiturazko arazo bat?

Zaintzaz ari bagara, zaurgarritasun handiko garaietan —haurtzaroa, zahartzaroa edota aniztasun funtzionala— bizitzek behar duten arta ri dagokionez, ez daukagu ia egitura kolektiborik, eta dauzkagun apurrek —batez ere adinekoentzat— huste moduko bat dakarte: edo zure etxean zaude, edo makroinstituzio batean, zeinetan zure pertsona desagertzen den; eta horren erdian ez dago ezer. Egitura kolektiboak eguneroko zaintza horren lagungarri izan behar lirateke; haurren kasuan, izan daitezke haurtzaindegiak eta jantokiak, baina izan daiteke kalea bera ere, baldin eta ez bada leku arriskutsu bat auto batek harrapa zaitzakeelako. Adinekoen kasuan, egitura kolektibo bakarra ezin da zahar etxea izan: izan daitezke etxe konpartituak, edo atarian saretxo bat osatzea bizilagunei eskatu ahal izateko zerbait erostea edo zaborra ateratzea. Ez naiz ari dena etxetik ateratzeaz, baizik eta sare zabal bat osatzeaz, eguneroko kontuak konpartitzeko, eta etxe nuklearren eta eremu publiko-instituzionalaren artean dagoen espazioa betetzeko.

Zahar etxeetan gertatutakoaren harira, eredua berraztertzeko aldarria ozendu da, eta erakunde publiko batzuek eskaerari heldu diote, baina silver economy eta antzeko kontzeptuak erabiliz. Bateragarriak al dira zaintza eta etekin ekonomikoak?

Ez, ezin dira zahartzaroa eta zaintza jorratu merkatu ekonomiko gisa hartuta. Nire ustez, botere korporatibo globalaren azken erasoa arlo horretara doa, etekin berriak lortzeko. Azken batean, silver economy betikoa da: eskubideen subjektu izango zara, kontsumitzaile zaren neurrian. Zahartzea bizitzaren parte bat da, baina, ez dugunez zaurgarritasuna ikusi nahi izan, oso interpretazio negatiboa egin da adinekoez, «klase pasiboa» direlakoan; ikuspegi hori irauli egin behar da, eta zahartzaroa bizitzan integratu, baina ez eskubideak eskuratuz kontsumitzaile bihurtuta.

Adinekoen zaintzan, nolako eredua hobetsiko zenuke?

Lau faktore daude eztabaidagai. Batetik, auzitan jartzen ari da zahar etxe handien eredua, norbere intimitatea eta indibidualtasuna galtzen delako bertan; baina horrez gain, aztertu behar da noren esku dagoen zerbitzu hori: pertsonan zentratutako arretaren eredua ez da bateragarria negozioarekin. Irabazi asmoa hortik kendu behar da: zerbitzu guztiz publikoak edo publiko-komunitarioak izan behar dira. Bestetik, pertsonan zentratutako zaintza hori emantzipatzailea izan behar da, eta, ildo horretan, aldatu egin behar da nola zaintzen den, baina baita ere nola espero duen jendeak zaindua izatea; izan ere, askok uste dute zaindua izateak dakarrela zerbitzari bat edukitzea, izan ama, emaztea, alaba, langilea edo erizaina. Lan baldintzak ere hobetu behar dira: horiek duindu gabe ez dago zaintza duinik. Bestetik, teknologiarekin zer egin ere pentsatu behar dugu: berez zain dezake ala zaintzen lagun dezake? Arlo horretan asko dago jokoan, adibidez, datu pribatuen kudeaketari lotuta.

Nola eragiten die zaintzaileei genero eraikuntzak?

Eraikuntza heteropatriarkalak berekin dakar emakumeak besteentzat izatea eta egotea: zu baliotsua zara, besteentzat baliagarria zarelako, besteek baloratzen zaituztelako eta zentzua ematen diotelako zure bizitzari. Sakrifizioaren etika bat dakar, perbertsoa, langileak zukutzeko erabiltzen dena, haiek badakitelako biziak daudela arriskuan. Baina generoak ez ezik, klaseak eta arrazak ere eragina dute: sakrifizioaren etika hori, nolabait, munduan egoteko modu bat da zerbitzari klaseentzat. Alegia, batzuek uste dute munduak zerbait zor diela eta besteak euren zerbitzura daudela, eta beste batzuek uste dute besteei zerbitzatu behar dietela. Horregatik aldatu behar da zaindua izateko ikuspegia ere.

Nola duindu daitezke zaintza lanak?

Zaintza lan guztiak duindu behar dira, eta horietako batzuk profesionalizatu. Ordainpean jarri behar dira, batez ere, ezagutza espezializatuak edo dedikazio oso intentsiboak eskatzen dituztenak —eta, beraz, bizitzaren beste dimentsioekin bateraezinak direnak—. Horietarako egitura kolektiboak egon behar dira, zaintza horiek modu profesionalean egiteko, lan baldintza duinekin, sektoreotako borroka sindikaletik aldarrikatzen ari direnaren ildotik: ratio handiagoak, soldata hobeak, langileen kontziliazioa eta funtzioak bizi zikloetara egokituta... Dena den, zaintza lanak ez dira soilik eremu profesionalean duindu behar, baizik eta orokorrean, eta, horretarako, haien garrantzia aitortu behar da, eta lanak birbanatu, hau da, egiazko erantzukidetasuna eraiki, denok har ditzagun ardurak: ekonomikoki aukera izan bezain laster etxeko lanen zerbitzua kanpora ateratzeko logika horiek hautsi behar dira.

Hortaz, zer egin etxeko enpleguarekin?

Nire ustez, desagertu egin behar da, egun ezagutzen dugun moduan behintzat, dena sartzen den saski-naski bat delako. Lan horiek aletu egin behar dira, eta hainbat ogibidetan banatu: geriatria, garbiketa... Eta parte bat desagertu behar da: nik zuri dena egingo dizut etxean, zuk etxetik kanpo nahi duzuna egiteko modua izan dezazun. Izan ere, etxeko enpleguaren parte hori, egun, bikote heterosexualen gatazken irtenbidea da, edo norbere denbora kudeatzeko zailtasunena.

Zaintza sistema publiko-komunitarioa aldarrikatzen ari da mugimendu feminista. Nola definituko zenuke? Zer eremu jorratu behar ditu?

Pentsatu behar dugu nola lagundu bizitza-heriotza zikloa, zer sare eta babes kolektibo mota ezarri bizitzea merezi duten bizitzak edukitzeko. Zaintza sistema horrek kontuan hartu behar luke haurtzaroa, zahartzaroa modu zabalean —ez soilik mendekotasunak agertzen direnean— eta aniztasun funtzionala —ez mendekotasun gisa, baizik eta beste zaurgarritasun mota baten moduan—; eta ezarri behar genuke nolako zerbitzu publikoak behar ditugun, babes komunitariorako zer sistema sortu behar dugun —adibidez, belaunaldi arteko etxeak—... Baina, era berean, sistema hori espazio bat ere izango litzateke, galdetzeko nolako biziak bizi eta antolatu nahi ditugun kolektiboki, eta zaintzeko norantz doazen instituzio publikoak, zenbateraino oinarritzen diren sistemaren esfera ikusezinenetan.

Zaintza erdigunean leloa oso lagungarria izan da eztabaida hori lehen lerrora ekartzeko, eta instituzioek ere bere egin dute. Era berean, zaintzaren definizio oso zabala erabili da; dena da zaintza horrek eragotzi al du proposamen zehatzagoak egitea?

Nik uste dut oso lelo indartsua izan dela, aukera eman digulako sistemaren inguruko kritika egiteko eguneroko bizitzarik. Sistema sozioekonomikoaren dimentsio eta gatazka ezkutuak argitara ateratzeko modua eman digu. Hau da, Zaintza erdigunean sistemaren aurkako inpugnazio erradikala da. Denborarekin, ordea, egia da arazo batzuk agertu direla leloarekin. Batetik, dena zaintza bada, ezer ez da zaintza ideiarekin lotuta, eta proposamen zehatzik ez egitearekin: politika publikoak mendekotasunera murriztu dira, eta inpugnazio erradikal hori egiteko gaitasuna galdu egin da. Eta bestetik: zaintzak erdigunera bai, baina zeintzuk: sistema honetan daudenak edo nahiko genituzkeenak? Hitz bera erabili dugu desagerrarazi nahi dugunaz eta eraiki nahi genukeenaz aritzeko; horrek nahasmena eragin du, eta hortik etorri da botere faktikoen erabilera: leloaren gatazka dimentsioa galtzen bada, edozeinek har dezake beretzat.

Leloa birformulatu behar da?

Nik orain hitz egingo nukeez hainbeste zaintza jartzeaz erdigunean, baizik eta elkarbizitza ona, biziaren iraunkortasuna; hau da, modua jartzeaz bizitzea merezi duten bizitzak kolektiboki eraikitzeko. Eta hori, azken batean, eztabaida kolektiborako prozesu gisa ulertu behar dugu: elkarrekin dugun bizitza horren gaineko egiazko erantzukidetasuna sustatuko duen egitura sozioekonomikoa eraikitzea.