«Norberaren saminetik abiatuta, bide bat eraiki nahi dugu elkarrekin»

ETAren, Poliziaren eta GALen hamabost biktimaren senideek Eraikiz agiria aurkeztu zuten joan den irailaren 11n, Bilbon.Testua zabaltzea da orain sinatzaileen asmoa. Pili Zabala (Tolosa, 1968) GALek 1983an bahitu, torturatu eta hil zuen Joxi Zabalaren arreba, eta Josu Elespe (Donostia,1975) ETAk 2001ean hildako Froilan Elespe PSE-EEko zinegotziaren semeak biktima guztiei dei egin diete ekarpenak egin ditzaten, baita agiriarekin ados ez dauden biktimei ere. «Ziur gara elkarrengandik asko dugula ikasteko».

Zein da Eraikiz agiriaren xedea?

JOSU ELESPE: Gizarteak eta batez ere alderdiek gogoeta egitea nahi dugu, euren esku dagoelako bizikidetza sendotu eta zauriak ixteko ardura. Testuan, sinesmen, iritzi eta balio aurrepolitiko, etiko eta gizatiarrak jaso ditugu, bizikidetza sendotzeko ardura dutenek hausnarketa egin dezaten. Gu askotariko indarkeriaren biktimak gara, eta erakutsi dugu bizikidetza posible dela. Gure ereduarekin agerian utzi nahi dugu posible dela ezberdinen artean ados jartzea.

PILI ZABALA: Egoera hau desblokeatzen lagundu nahi dugu. Erakutsi dugu bizikidetza posible dela, baldin eta errespetutik egiten bada eta bestearen sentimenduekiko aurreiritzirik ez badugu. Barruko zauriak sendatu behar dira, eta ohartu behar dugu bestelako sufrimendu batzuk ere badirela. Saminetik abiatuta, bide bat eraikitzen saiatzen ari gara, non ez den inolako indarkeriarik egongo eta biktimok defendituak izango garen. Bide bat egin nahi dugu eta, era berean, kontzientziak piztu nahi ditugu. Izan ere, herri honetan basakeria asko egin dira, eta askok horiek ez ikusteko benda bat izan dute begietan.

Zein da testuaren filosofia?

J.E.: Agiriaren izaera etikoa da. Gure asmoa ez da analisi politikoetan sartzea, ez dugu halakorik bilatzen. Gure nahia da etika tresna gisa erabiltzea, aniztasunetik, aurrera egiteko. Egoera geldiunetik ateratzea ere bada gure helburua, ETAren indarkeria desagertuta, bakea eta bizikidetza jada ez delako politikarien lehentasuna. Alderdi politiko batzuek beldur diote norberaren erantzukizunari heldu eta herri honetan zer gertatu den aztertzeari.

P.Z.: Egitateak hor daude, eta norberak badaki zer egin duen. Beste kontu bat da gertatutakoa aitortu nahi izatea. Baina gertatutakoan oinarritu nahi badugu, izan gaitezen zintzoak eta ez diezaiegun erantzukizunei ihes egin. Pertsona batzuek gertatutakoaren egia ofiziala izateko beharra dute oraindik, gaur-gaurkoz gertaera asko argitu gabe daudelako. Eta guk dokumentuan jasotzen dugu biktima guztiok egia, justizia, memoria, aitortza eta ordainerako eskubidea dugula. Mezu horren garrantzia azpimarratuko nuke, egun oraindik askok ez dutelako barneratua.

Hainbat biktima urte eta erdizaritu zarete biltzen. Nolakoa izan da esperientzia?

J.E.: Dokumentua sinatu dugun ia biktima guztiek Eusko Jaurlaritzaren Adi-adian programan parte hartu genuen eta ordutik ezagutzen genuen elkar. Urte eta erdiz bildu gara, eta askok pentsatuko dutenaren kontra, erraz lortu dugu ados jartzea. Ez dugu desadostasun sakonik izan testua adosteko,hasieratik oso argi genuelako zer helarazi nahi genuen.

P.Z.: Adi-adian programan parte hartzea abiapuntua izan da lan egiteko. Ukiezinak diren balio batzuk partekatzen ditugu, eta uste dugu gainditu ezin daitezkeen lerro gorri batzuk daudela. Elkarri samina aitortzeko gai izan gara. Nork bere bizipenak ditu, baina oinarri garrantzitsuena bihotzean daukagu. Zutoin mugiezin eta sendo batzuk ditugu, eta elkarri diogun errespetuak sendotasuna eman dio taldeari.

Mesfidantza eta aurreiritzi asko gainditu behar izan dituzue?

J.E.: Nik ez nuen aurreiritzirik. Indarkeria mota guztien aurkako jarrera argia izan dut beti, baina besteen sufrimendua gertutik ezagutzeak beste ikuspuntu bat eman dit, gertutasun bat. Biktima guztiengandik asko ikasi dut. ETA, GAL eta Poliziaren gehiegizko indarkeriaren aurka egon naiz beti, baina Pili Zabala, Mikel Paredes eta Ines Nuñez de la Parteren bizipenak ezagutzeak asko lagundu dit. Haiek sufritu dutena entzuteak eta haiek ere indarkeria mota guztien aurka daudela jakiteak indarberritu egiten zaitu.

P.Z.: Besteen lekukotzak entzuteak barruak mugiarazten dizkizu. Norberak bizi duena ezagutzen dugu, baina ez besteak bizitakoa. Finean, elkarrekiko errespetuan dago gakoa: niretzat nahi ez dudana ez dut zuretzat desio. Gure arteko errespetua erabatekoa da, eta biktima guztiek berdintasunez begiratzen diogu elkarri. Urrun sentitu dituzun errealitate horiek ezagutzeak begiak irekitzen dizkizu.

Horrelako agiri bat bestelako egoera politiko batean posible zatekeen?

P.Z.: Beti egon dira pertsonak abagune politikoari aurrea hartu diotenak eta giza eskubideak urratzearen aurkako jarrera argia adierazi dutenak. Indarkeria mota asko egon dira herri honetan, eta horien aurkako ahotsak beti entzun dira. Giza kalitatea izugarria duten pertsonak beti egon dira prest hitz egiteko, baita garai historiko gogorrenetan ere. Beste kontu bat da emozionalki prestatuta egotea hitz egiteko.

J.E.: Gisa honetako testu bat beste garai batean posible ez ezik, desiragarria ere bazen. Baina ez da berandu, eta aro egokian bizi gara halako testu bat adosteko.

Erakundeen aitorpen falta eta gizartearen «pasibotasuna» aipatu dituzue agirian. Zuek horrela sentitu zarete?

P.Z.: Kontraesan batean bizi naiz. Batetik, indefentsio osoa sentitu dut, batez ere erakunde ofizialen aldetik. Inoiz ez naute defendatu, eta ez dituzte nire familiaren eskubideak babestu. Areago, iraindu egin naute. Izan ere, 1995ean gorpuak identifikatuta izan ziren arte basakeriak entzun behar izan genituen gobernuan zeuden politikarien ahotik. Adierazpen horiek guztiek tortura psikologiko izugarria eragin digute. Gobernuan zeuden politikariak izan dira gu iraindu gaituztenak eta albo batera utzi gaituztenak. Eta horrek barruak mugiarazten dizkit. Baina, bestetik, irudipena daukat oso berandu mugitu naizela, gertatutakoa ahaztu nahi nuelako akaso, eta orain egin ez dudan guztia egiteko beharra daukat.

J.E.: Egia da barrutik ateratzen zaizun zerbait dela, betebehar bat bezalakoa da. Ni ez nintzen atentatuen aurkako manifestazioetara joaten aita hil zuten arte. Indarkeriaren aurka egon naiz beti, baina sekula ez dut ezer egin, eta inguruan pertsonak hiltzen zituzten bitartean ni nahiko eroso bizi nintzen. Eta, alde horretatik, onartu egiten dut nire erantzukizuna. Aita hil zidaten arte ez nuen ezer egin, beldurrarengatik, baina batez ere erosotasunagatik. Erakundeen babesa izan dut, nahiz eta ez den izan komunikabideetan saldu den bezain handia. PSE-EEk babesa eman zidan, baina erakundeen aldetik ez nuen izugarrizko babesa jaso. Gizartearen aldetik, nire aitaren hilketaren aurkako erantzuna zabala izan zen, eta inoiz ez dut inolako irainik jaso. Alde horretatik, Pili Zabalaren kasuarekin alderatzen banaiz, askoz ere pribilegiatuagoa izan naiz.

Alderdiei eskatzen diezue argi eta garbi adieraz dezatela indarkeria gaizki dagoela gaur egun eta iraganean ere gaizki egon zela. Hori gabe, ezin da aurrera egin?

P.Z.: Esaldi horrek badu beste zati bat: hiltzea gaitzetsi ez ezik, bestelako biolentzia batzuk egon zirela ere onartu behar dutela. Zuzentasun demokratikoa dituzten jokaerak ikusi behar ditugu. Hiltzea gaizki egon zela eta estatuaren indarkeria gaizki egon zela entzun behar dugu. Esateaz gain, egunerokotasunean erakutsi behar dute. Sentitu behar dute. Garrantzitsua da esaldi hori barneratzea eta pausoak ematea justizia egiteko.

J.E.: Gaitzespen hori egin ezean oso zaila da aurrera egitea eta bizikidetza sendotzea. Indarkeriari zilegitasuna ematea litzateke gaitzespenik ez egitea. Niretzat ezinbestekoa da hori esatea, ñabardurarik gabe. Iraganaren autokritika eta balorazio etikorik ez badago, ezin izango dugu aurrera egin eta nekez itxiko ditugu zauriak.Uler dezaket ezker abertzaleari kostatzea hiltzea gaizki egon zela esatea. Euren iraganaren gatibu direla uste dut, eta zaila zaie esatea, baina egin behar dute.

Agirian diozue biktima denek ez dutela tratu bera izan, eta biktima batzuei justiziarako sarbidea ukatu zaiela. Zuek nola bizi duzue egoera hori?

P.Z.: Erakunde ofizialen aitortzarik ezak higadura handia eragin digu familian. Ez da gauza bera gizartearen zati baten babesa sentitzea edo aitortza ofiziala izatea. Aitortza ofizialak plus bat ematen du.

J.E.: Biktima batzuen egoera bidegabea da. Indarkeria mota bakoitzaren balorazioan ez gara sartuko, baina ondorioetan bai: biktima denek samina eta injustizia bizi dugu. Biktima batzuen aitortzarik eza injustizia izugarria iruditzen zait. Pili Zabalaren kasuan, hala da. Estatuaren estoldetatik sortutako biolentzia bat izan zen, eta gaur-gaurkoz ez da argitu oraindik. Zikinkeria hori dena azaleratu beharko da berandu baino lehen, gertatu delako, eta GALeko biktimek egia jakin behar dutelako.

Eusko Legebiltzarreko taldeei aurkeztu zenieten agiria duela bi aste. Ados jartzeko gai ez ziren izan.

J.E.: Ez ninduen harritu, espero nuen.

P.Z.: Ardurak besteei leporatzeak tristura ematen dit. Norberak bere buruari begiratu beharko lioke, geruzak gainetik kendu eta zintzotasunez hausnarketa egin. Gizarte honek egindako akatsetatik ez badu ikasten, nekez egingo dugulako aurrera. Ezinbestekoa da nork bere burua ispiluan begiratzea.

Alderdiei batera aritzeko eta bakerako lantaldea martxan jartzeko eskatu diezue.

J.E.: Ez du zertan bake lantaldea izan; garrantzitsuena da hitz egitea eta akordioak lortzea. Behar duten denbora har dezatela horretarako. Nork bere erantzukizunak bere gain hartu behar ditu, batzuek beste batzuek baino gehiago, baina guztiek egin behar dute lan hori.

P.Z.: Niretzat, gakoa errespetuan dago. Elkar errespetatu eta elkarri entzun behar diote.

Zaila ikusten duzue batasun hori?

P.Z.: Bizio gehiegi daude politikan. Hizkuntza kutsatuta dago eta enkistatuta dauden emozio asko askatu behar dira.Politikari asko eroso daude, eta batzuek atzera egin nahiko lukete, baina ezin da.

J.E.: Ez da hainbeste denbora pasatu ETAk indarkeria utzi zuenetik, eta oraindik zauri asko daude irekita. Egoera baretu behar da, baina ez badira mahai batean esertzen eta hitz egiten hasten, gehiago kostatuko da. Nork berak egindakoari aurre egiteko beldurra dago. Biktimekiko tratuari dagokionez, denek egin dute huts zerbaitetan, eta denek dituzte beren erantzukizunak.

Memoria Egunean biktima guztiak omentzeko ekitaldi bateratua egitea posible da?

J.E.: Alderdien arteko elkarrizketarik gabe, ezinezkoa izango da ekitaldi bateratua egitea.Esperantza badut, baina beldur naiz zintzoa ez izatea eta itxura egiteko ekitaldia izatea.

P.Z.: Positiboa litzateke Memoria Eguna elkarrekin ospatzea, baina aurretik iraganaren berrikuspen serioa egin behar dute. Biktima guztiek eskubide berberak ditugu, eta tratu bera merezi dugu.