«Noraino heldu nahi dugun adostu behar dugu»

Baigorrin bezala, EHU Euskal Herriko Unibertsitateko Uda Ikastaroetan ere aste honetan aztertu dute justizia trantsizionala, Lege Soziologiako Nazioarteko Institutuan, Oñatin (Gipuzkoa). Joxerramon Bengoetxea irakasleak zuzendu du ikastaroa.

Justizia trantsizionalaren zein adiera egokitzen zaio hoberen Euskal Herriari?

Uste dut bi ikuspegi batu behar direla. Batetik, ETAren indarkeriaren ondorioak aztertu behar dira, baina baita ere ETAren aurkako borrokan sortu diren giza eskubideen urratzeak. Eta, bestetik, ezin dugu ahaztu erregimen aldaketarekin loturiko ikuspuntua. Espainian eta Hego Euskal Herrian eragina izan zuen 1936ko estatu kolpearen eta frankismo garaiko gehiegikeria eta krimenei ere aurre egin behar zaie, trantsizioa deituriko garaian soluzioa izan baitzen amnesia eta amnistia, ahanztura eta zuriketa.

Bi kasuetan, agerikoak dira gisa horretako mekanismoak jartzeko zailtasunak. Gizartetik hasi eta instituzioetaraino. Gisa horretako prozesu bati ekiteko heldutasun nahikoarekin ikusten duzu euskal gizartea?

Nik uste dut eztabaida hori ez dagoela behar bezala sendotuta gure gizartean, ez dagoela behar besteko adostasunik. Horregatik, lehenengo jakin beharko genuke zer nahi dugun gizarte modura, zein den arakatu nahi dugun alderdia, noraino egin nahi dugun atzera gure historian, noraino heldu nahi dugun, zein gatazka aztertuko ditugun, eta horiek sortutako ondorioak sendatzen laguntzeko zer mekanismo nahi ditugun. Beharrezkoa da adostasuna ahalik eta zabalena izatea, bidea hasi nahi badugu.

Zergatik ematen diozu horrenbesteko garrantzia gizarte zibilari?

Bermea delako, eta, gure kasuan, besteak beste, bide judizialetik hori egitea oso zaila delako, ezinezkoa ez bada.

Erakundeetatik kanpo egiten bada lan hori, zilegitasun falta leporatuko diote askok.

Bai, gerta liteke. Baina uste dut justizia penalaz gain, badirela beste bide batzuk biktima guztien egia, justizia eta erreparazioa egiteko. Kontuan izan behar dugu egungo Justiziak ezin diela biktima horietako askori erantzun, eta hori gertatzen da, gainera, legeak hala debekatzen duelako. Ikusi dugu zer gertatu den 1977ko Amnistiaren Legearekin; frankismoaren biktimak babesik gabe geratu dira.

Baina frankismoaren ondoren ere gauza bera gertatu da. Estatu indarkeriaren biktimekin, adibidez.

Bai. Askotan susmoa daukagu egungo sistema judizialak alde bakarretik jokatzen duela. Torturarekin, adibidez: kritikatu dezakegu, baina ezer gutxi gehiago egin dezakegu.

Beraz, zer egin daiteke? Bide horiek nork bultzatu behar ditu, ez bada instituzioetatik?

Ez da aldez aurretik ezer baztertu behar. Instituzioek egin dezakete bide bat. Ponentziak sortu legebiltzarrean, udaletan... Baina gizarte zibiletik ateratako mikroesperientziak ere oso baliagarriakizan daitezke. Beraz, zer egiten den, gizartean dagoen beharrak markatuko du.

Estatu indarkeriaren biktimak aitortu eta erreparatzeko bidea egin du Eusko Jaurlaritzak. Zer irizten diozu horri?

Behar da, ahal den neurrian, egia jakin, justizia egin, mina konpondu, berriz ez errepikatzeko bermeak jarri eta biktimak ez diskriminatu. Ez diskriminatua izateko eskubidea funtsezkoa da justizia trantsizionalean. Biktima guztiak direlako biktima. Orain arte ezin izan da hori egin, eta Jaurlaritzaren dekretuek hori egiteko asmoa daukate. Pauso bat da, nahiz eta ez dagoen formula perfekturik.

Espainiako Estatuak, baina, ez ditu biktimatzat hartzen.

Ez diskriminatzeko printzipioa urratzen ari da, eta horrekin batera, beste eskubide guztiak urratzen ditu. Printzipio hori nazioarteko giza eskubideen zuzenbidean dagoen printzipioa da. Hori urratzen ari da, eta baita Espainiako Konstituzioa ere.

Eta noizbait aitorpenik egingo duela uste duzu?

Beste herrialde batzuetako kasuak aztertu ditugu, eta askotan ikusi dugu joera bat gurean ere gertatzen ari dena. Aldeek egiten duten lehenengo gauza da ukatzea egindako mina. Gero, oso zaila egiten zaienean ukatzea, munduko komunitateak badakielako zer gertatu den, minimizatu edo gutxietsi egiten dute egindako mina. Eta hori ere ezkutatzea zail egiten zaienean, distantziakidetasun bat ezartzen dute: besteek egindakoa azpimarratuz, horrek zurituko balu bezala norberak egindakoa.

Trantsizio horren barruan, euskal auzirako espresuki eginiko legedi berezia ere indargabetu beharko litzateke?

Ez derrigor. Horretarako ez da behar justizia trantsizionala. Horretarako giza eskubideen zuzenbidea behar da. Konstituzioa bera aplikatzea. Oinarrizko eskubideak edozein egoeratan aplikatu behar direlako. ETA zegoenean ere aplikatu behar ziren. Kasu askotan ez zen hala egin. Beraz, konstituzioa urratu egin da. Orain hasi gara ahots kritikoak entzuten epailetzan ere, baina ETA zegoenean ere aplikatu behar ziren printzipio horiek, eta, kasu askotan, ez zen egin. Zuzenbide penalaren abusua gertatu izan da lehenagotik ere.