Nola gainditu «sabaia» euskaraz

Positibo, neurrian. Arabako egoera hitz horiekin laburtu zuen 2017an, datu soziolinguistiko berrienen gainean gogoeta egiteko eskatu zitzaionean, Aztikerreko ikertzaile Asier Etxenikek. Orain ere, azken datuei erreparatuta, baikor izateko motiboak ikusten ditu. Arabak orain hamarraldi batzuk zuen egoera soziolinguistikoa aintzat hartuta, «meritu bikoitza» ikusten du urteotan egin diren hainbat aurrerapausoetan, eta uste du zer ikasia badela horiei begiratuta. Ez da gutxiagorako. 1981ean, 5 urtetik gorakoen artean, herritarren %4 ziren elebidunak Araban; orain, %30,1. Datu guztiz nabarmengarria da hori.

Azken datuen arabera, gainera, iragan hamarraldietako hobekuntzan ez dago etenik aldagai nagusiei dagokienez. Ezagutzan, adibidez: 16 urtetik gorakoen artean, elebidunak %19,2 ziren 2016an; orain, %22,5. Erabileran: 2016an %1,7k egiten zuten euskaraz erdaraz baino gehiago; orain, %2,6k. Jarreran ere, oro har, euskara sustatzearen aldeko mezuak nabarmen agerikoagoak dira kontrakoak baino. Baina abisu eman du Etxenikek: «Feminismoan nola aipatzen den kristalezko sabaia? Araban, hizkuntzarekin lotuta, badago halako talka bat».

Horra, atalez atal, non ikusten dituen indarguneak, eta ahulguneak:

Arabako egoera soziolinguistikoa aintzat hartuta, eta populazioaren zati handi bat Gasteizen bizi dela gogoan hartuta, Etxenikerentzat ustez goraipagarria da ezagutzan Araban izan den hazkundea. «Handitu egin da elebidunen proportzioa, baina biztanleria ere asko handitu da», gogorarazi du. «Kanpotik» heldu dira herritar horietako asko, euskararen gaineko ezagutza oso urria dutela, zer-eta euskara Euskal Herriko beste toki askotan baino «ikusezinagoa» den eremu batean, gainera: «Migratzaile batentzat ez da gauza bera Gasteizera iritsi edo Azpeitira iritsi, eta, hala eta guztiz ere, horrekin ere, Araban jauzi handi bat eman da ezagutzan».

Horra datuak: 1991n, 16-24 urtekoen artean, hamarretik bat ere ez zen euskalduna (%8,9); azken datuen arabera, %64 dira. Gora eta gora ari den kopuru bat da, gainera. 2016an, %60 ziren. Gainerako adin tarteetan ere, agerikoa da igoera. 25-34 urte artekoetan, orain familia bat sortzeko bidean egon daitezkeen gizon eta emakume asko daude, eta horra hor ere aldea. 1991n, %5,1 ziren elebidunak; orain, %42. Eta ehuneko horretan ere igoera nabarmena egon da 2016tik: %35 ziren orduan. «Eskolan euskaldundu dira gehienak», azaldu du Etxenikek. Azken datuen arabera, %4,5ek bakarrik dute euskara lehen hizkuntza.

«Eskoletan egon da euskalduntze oso-oso indartsua», nabarmendu du Etxenikek. Eta uste du hezkuntza sistemak euskaldunak sortzen jarraituko duela Araban. «Oraindik ere datu horiek hobera egiten jarraituko dute, hori da aurreikuspena». Helduen alfabetatzea, ordea, behar bezainbeste sustatu ez den iritzia du. Datuek ere hori bera esaten dute. Euskararen Adierazle Sisteman jasotako datuen arabera, euskaltegietan 4.282 ikasle ari ziren 2021-22ko ikasturtean; hamar urte lehenago, 6.000 ziren, eta ordurako jaitsiera agerikoa zen ikasle kopuruan. 2005-2006ko ikasturtean izan zen gorenean: 6.887 izan ziren ikasleak.

Etxenikek ez du borondaterik ikusi propio alor hori indartzeko borondaterik. «Hori ere bada errealitate baten adierazle bat. Nor kezkatzen den, zenbat kezkatzen garen, eta zergatik kezkatzen garen euskararen ezagutzaz. Bere garaian egin zen belaunaldi berriak euskalduntzeko hezkuntza sistemaren aldeko apustua; bazuen horrek, eta badu, erosotasunetik zerbait, gatazka gutxiago sortzen dituelako. Belaunaldi berriak euskalduntzea, hein batean, errazagoa da. Aldiz, helduen eremua gatazkatsuagoa bihurtzen da. Horri irtenbide bat bilatu beharrean, uko egin zaio». Argi du horrek ondorio txarrak dituela: «Bereziki, lan merkatura begira, hizkuntzaren prestigiozko tokietara begira. Araban hori bereziki nabaritzen da. Gaur egun egun enpresa handietan agintean dagoen belaunaldi hori guztia, erreferentziazko elkarteetan buru daudenena, erdalduna da, oro har».

«Enpresa handietan agintean dagoen belaunaldi hori guztia, erreferentziazko elkarteetan buru daudenena, erdalduna da».

 ASIER ETXENIKESoziologoa

Hain justu ere, 50-64 urte artekoen artean %13,2 dira oraindik ere elebidunak. Mundu elebakar hori arazo iturri da, Etxenikeren aburuz. «Ez dute ordezkatzen herrialdeko errealitatea. Eta, bestetik, haien praktikak ez dira egon daitekeen errealitatearen ispilu». Alegia, usu traba dira euskararen erabilera sustatzeko. Horregatik, ororen gainetik, zaharrenen belaunaldi horiek «tapoi» ez izateko modua aurkitu behar da orain, eta errealitate berriak irudikatu. Gainerakoan, belaunaldi euskaldunagoek ere helduenek aurrez irudikatutako munduaren «erreprodukzioak» egiteko arriskua dago: erdaraz.

Izan ere, euskaldunak ere nekez ari dira gehienetan: esfortzu handia eginda. 1991n, Araban herritarren %5,9k errazago egiten zuten euskaraz. Azken datuen arabera, %8,5 dira. Gaitasuna eta erabilera estu lotuta daude: egungo «euskaldun motari» buruzko galderak ugaritu egin dira Euskal Herri osoan, eta Araban itaun horiek aparteko zentzua dute Etxenikerentzat, «testuinguru oso erdaldunean» euskaldundutakoak baitira hiztun berri asko, eta euskara arrotza baitute. «Gasteizen, eta Araban, oro har, ohikoa da ikastoletan ikasi dutenek ere, behin lan munduan hasita, gaitasun oso mugatua izatea euskaraz, zailtasun handiak izatea, igual ia hogei urte pasatu dituztelako euskaraz egin gabe». Hortik abisua: «beste esparru batzuk eta beste lanketa batzuk» egin behar dira. «Orain arte egin dena ez da nahikoa benetan salto bat egiteko. Baldintzak badaude orain beste fase batera pasatzeko, eta horiek aprobetxatzeko tresnak behar dira».  

Etengabeko kezka da, eta orokorra Euskal Herri osoan. Ezagutzaren aldean, apal ari da handitzen erabilera. Kaleko erabilera aldagai aski adierazgarria izaten da hori ikusteko; hazten ari da Araban, baina apal. Kalean %3,9 ari ziren euskaraz 1989an; azken neurketaren arabera, %4,8 izan ziren. Zenbat eta gazteago, orduan eta gehiago: azken azterketan, umeen %8 euskaraz ari ziren kalean, eta gazteen %6,1. Gazteei egozten zaie usu euskara bazter uztea, baina, herrialdeko datuetara begira, ordea, Etxenikek nabarmendu du gazteak «eredugarriak» direla.

Horra gazteen artean erabilera trinkoari buruzko aldagaia ere. Euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenak, hau da, euskararen erabilera trinkoa egiten dutenak %21,8 dira 16-24 urte artekoetan Araban; atzetik, hurrenak, 25-34 urte artekoak; %11,5 dira. Beraz, ezinbestekoa da gazte horiei, helduen munduan sartu ahala, euskaraz jarduteko «baldintzak» eskaintzea, Etxenikeren ustez: hor dago erronketako bat.

Erabileran hiztun komunitateen «trinkotze mailak» eragin handia izaten duela gogoratu du Aztikerreko ikertzaileak, eta horregatik dela ezinbestekoa bide horretan urratsak egitea. Arabako euskalgintzak alde horretatik bide sendoa egin duela uste du, eta «elkarlanerako logika» aski interesgarrietan jardun duela, gainera. Baina bide malkartsua da hizkuntza ohiturak aldatzea: «Aldaketak ez dira egun batetik besterakoak».

Bidean, Etxenikeren ustez, nabarmendu ere egin behar dira «itxaropenerako» motiboak. «Elebidunak gehitu egin dira, baina baita familia euskaldunak ere: etxean euskaraz egiten dutenak», azaldu du, esaterako. «Gaitasun sendo baten oinarria izaten da hori». Eta, bai, igoera hor ere: 1991n, %1,6k egiten zuten etxean batez ere euskaraz; 2021ean, %7k.

«Pixkanaka, arnasgune funtzionalak trinkotzen ari dira Gasteizen eta Arabako beste zenbait tokitan, eta horiek eragina izango dute datuetan».

ASIER ETXENIKE Soziologoa

Horiek guztiak aintzat hartuta, Aztikerreko ikertzaileak Arabako hainbat txokotan ikusten ditu zantzu positiboak. «Pixkanaka, arnasgune funtzionalak trinkotzen ari dira Gasteizen eta Arabako zenbait beste tokitan, eta horiek gerora eragina izango dute datuetan». Bide horretan, soilik eskolako hizkuntza bat izateari utzi behar dio euskarak jende askoren ikuskeran, pentsamoldean: «Hortik etorriko dira hobekuntzak ezagutzaz bestelako adierazleetan ere».

Inkesta Soziolinguistikoan adi erreparatu ohi zaio, beste hainbat aldagairi bezala, euskara sustatzeren aldeko neurrien gainean herritarrek duten jarrerari. Azken datuen arabera, Araban egonkortuta dago sustapen horren alde dauden herritarren ehunekoa: %53 ziren 2016an, eta beste hainbeste dira orain. Garai batetik, igoera egon da: %45 ziren 1991n. «Euskararen inguruko jarrera, oro har, positiboa da; ikuspegia aldatuz joan da, moldatuz», zehaztu du Etxenikek. «Askoz ere onartuagoa dago esatea hezkuntzak ikasleak euskaldundu behar dituela. Galdetzen badugu lanpostuen hizkuntzen eskakizunen inguruan-eta, berriz, zalantza gehiago sortzen dira».

Alde baikorren artean, hala ere, zera: «Kontrakotasuna nabarmen apaldu da. Neurri horien kontra daudenak gutxieneko bat dira». 1991n, %21,2 ziren; azken datuen arabera, %10.