"Uste nuen guztia nekiela. Uste nuen guztia gogoratzen nuela. Baina liburua irakurtzean ohartu naiz ez nekiela guztia eta ez nuela gogoratzen guztia", esan zion Txema Monterok Jose Felix Azurmendiri (Durango, 1941) ETA, de principio a fin. Crónica documentada de un relato liburua leitutakoan (ETA, hasieratik bukaerara. Kontakizun baten kronika dokumentatua). Datuz, gertaeraz eta bestelakoz josita dago lana. Hartu du lana Azurmendik. "Idazten, azkeneko sei-zortzi hilabeteetan aritu naiz. Urteetan materiala gordetzen eta oharrak hartzen ibili naizelako egin ahal izan dut". Duela egun batzuk aurkeztu zuen liburua, Donostian.
Liburu hau zer da, trilogia baten azkeneko fruitua?
Ez zen hori nire asmoa, nahiz eta honen aurretik EAJ eta ETAren arteko harremanei eta gerra hotzaren garaiko euskal herritarrei buruzko bi liburu atera nituen. Ikusi izan dut batzuek, fede onez idatzi arren, ezjakintasun handia erakutsi izan dutela gauzak aipatzean; politikariak ere halatsu aritu izan dira, batzuk fede onez ez, gainera. Adibidez, esan izan da EAJk beti gaitzetsi izan duela ETA. Nik erakutsi nahi izan dut EAJko buruzagiek zer esan izan duten. Baina, batez ere, Manuel Irujoren korrespondentzia aberatsa ezagutu ostean ohartu nintzen gauza asko zeudela ezezagunak, eta orduan hasi nintzen bigarren liburua egiten: erbesteko EAJko eta eusko gobernuko jendeak zer paper jokatu zuen, zer helbururekin... ETAren borroka edo guda armatua bukatuta zegoela, ikusi nuen hirugarren liburu hau ere egin behar nuela, nahiz eta besteak baino delikatuagoa izan, jende gehiago baitago inplikatuta eta oraindik bizirik. Konpromiso moduan egin behar nuela erabaki nuen. Baina galderara joz, hasieran ez nuen pentsatua trilogia bat egitea.
Nola hartuko du "inplikatutako" jendeak liburua?
Donostiako aurkezpenean esan nuen ez dudala nahi betiko jendea bakarrik sentitzea deseroso. Askatasunez eta Euskal Herriarekin konprometituta idatzi dut, inongo alderdiren alde edo kontra aritu gabe.
"ETA ez da beti berdina eta bera izan", diozu liburuaren hitzaurrean.
1959an urtean sortu zen ETA. Francoren garaia ezagutu du; gero trantsizio tranposo hau etorri zen; Espainiako Estatua munduak onartu egin zuen, eta Europako Batasunean sartu zen... Beraz, ETAren estrategiek desberdinak izan behar zuten ezinbestean. Beste datu garrantzitsu bat da ETAren barruan belaunaldi transmisiorik ez dela izan: jende berri asko, zuzendaritza berria maiz...; horrek ere eragiten du. Baina liburu hau egitean izan dut abantailarik: dagoeneko baditut urte batzuk, zorionez ondo nago oraindik, eta, gainera, kontu hauek hurbil jarraitu izan ditut neure lanbideagatik; aukera izan nuen ETAren sortzaileak ezagutzeko, eta hango beste protagonista batzuk ere bai. Neuk han bi urteko militantzia ere izan nuen.
Estrategiak aipatu dituzu. ETAk noiz izan zuen aldaketa nagusia?
Ipar Euskal Herriak babesleku funtzionatu zueneko aldia oso garrantzitsua izan zen. Batetik, Hegoaldetik jendea hara joaten zen ihesean. Bestetik, komandoak prestatzeko toki bat ere bazen. Iparraldeko babesgunean etakideek bizimodu arrunta egiteko eta jendearekin harremanak izateko aukera eduki zuten. Gero, estatuek jarrera aldatu zutenean, ETA gizartearekin lotura hura galduz joan zen, gizartea bera ere ETAtik aldenduz joan zen, eta uste dut orduan gertatu zela ETAn aldaketa nagusia. Ordura artean erakundearen zuzendaritzan batzuek urteak egin zituzten, eta horrek beti ematen du egonkortasun bat.
Estatuek estrategia aldatzean atxilotu zuten Txomin Iturbe, 1986an, eta deportatu ere bai gero...
Eta 1987an hil egin zen. Iturberen galera garrantzitsua izan zen. Hark bazituen ezaugarriak ETAren buru izateko: kasik hasieratik egon zen ETAn, Iparraldean nahikoa bizitza normala egiten zuen, jende asko ezagutzen zuen, dohain onak zituen, indar pertsonal handia zeukan eta jende askoren konfiantza. Haren galeraz geroztik ez dut ezagutu horrelako liderrik ETAn.
ETAk jende asko hil du, baina bere historiako lehen bederatzi urteetan, inor ez. Zer dela eta?
ETAren sortzaileetako batzuk adinekoak ziren, ezkonduak zeuden, seme-alabak zituzten, eta batzuen bizimodua nahikoa burgesa zen. Teorizatzeko garaian, borroka armatuaren alde egongo ziren, baina gauzatzeko ez zeuden prestatuak. Gero ETAn Txabi Etxebarrieta azaldu zen.
Zer ekarri zuen?
Etxebarrietak egin zuen ETAren lehen hilketa: 1968an. Haren erabaki jakin eta pertsonal bat izan zen baten bat hiltzea garai haietan; horren bila joan zen. Guardia zibil bat hil zuen, Iñaki Sarasketarekin autoan zihoala errepideko kontrol batean geratu ostean. Etxebarrietak idatzita utzi zuen horrelako zerbait gertatu ezean ETAn hurrengo pausoak ez zirela emango, guda armatua ez zela praktikan jarriko. Orduan pisu handia zeukan ETAn; Mario Onaindiak miresmen handia zion, idatzita utzi zuen moduan. 1968ko hilketa hark eta egun berean guardia zibilek bera ere hil izanak markatu zuten ETAren etorkizuna. Jauzi kualitatiboa izan zen, eta ETAk hilketak egiten jarraitu zuen. 1973an, kasurako, Carrero Blanco hil zuten, atentatu sonatu hartan. Trantsizio garaian, ETAren bi adarrek eta Komando Autonomo Antikapitalistek pentsatzen zuten borroka armatua orokortzea posible zela.
1980. urteko batez bestekoa dakarkizu liburuan: 60 ordutik behin, hildako bat.
Gogorra zen. Eta horrekin batera azpimarratu behar da urte haietan militar asko eta kategoria handikoak hil zituela ETAk. Hori gerra bat ez bada... Cassinello, Saenz de Santamaria eta beste militar teorizatzaile batzuek horrela definitzen zuten, "ipar parteko gerra".
ETAk jendea bere ekintzekin irabazten zuela diozu, eta ez teoriekin. Zergatik?
Trantsizio ostean-eta ETA gai zen militarrak kentzeko eta militarrak probokatzeko. Madrilen ibili ziren komandoek oso ekintza bortitzak eta oso neurtuak egin zituzten, zuzenean joz maila handiko militarrak. Eta 1981eko otsailaren 23an, egin zutena egin zuten militarrek: estatu-kolpe saioa. Bazirudien, nahita ala ez, ETAk hori nahi zuela; praktikan lortu edo eginarazi zuen.
Zergatik diozu ETAk "teorizazio maila kaskarra" izan duela?
Trantsizio garaian eta aurretik, ezkerreko eragin handia egon zen ETAn —Nikaraguakoa, Salvadorkoa, marxismoa, leninismoa...—. ETAn marxista-leninistagoak zirenak ezkerreko alderdietara pasatu ziren: EMKra, LKIra... Beste bide bat hartu zuten, eta haietako asko laster jarri ziren guda armatuaren kontra. ETA ekintzei lotua egon da, teoriei baino gehiago, eta horrela oihartzuna lortzen zuen. Urteetan, euskal gizartearen parte bat haren ekintzekin ados egon zen, edo, sikiera, ulertzen zuen. ETA hori galduz joan zen, gauzak aldatuz joan ziren.
Batik bat, zein garaitan joan zen ETA babes soziala "galduz"?
Politikarien kontra hasi zenean: Ordoñez 1995ean hil zuen, Blanco 1997an, beste zinegotzi batzuk... PSOE, PP eta UPNko hautetsiak helburutzat jo zituen. Erraza zitzaion haien aurkako atentatuak egitea.
Zer garrantzi izan zuen Ajuria-Eneko itunak? 1988an sortu zuten.
Ez nuke esango hainbesteko eragina izan zuenik ezker abertzalearen aurkako borrokan. Ajuria-Eneko itunaren sorrera garai haietan, ETAk eta HBk-eta sustrai garrantzitsuak zituzten. Gainera, ituneko kideen artean irakurketa desberdinak zeuden; entzun Arzalluz eta entzun Mayor Oreja, eta gauza desberdinak esaten zituzten.
ETAren 50 urte pasa hauetan egon al da esku beltzik?
Ez dut daturik hori esateko. Navajas txostena [Intxaurrondoko hainbat guardia zibil narkotrafikoarekin nahasten zituen] kaxoi batean gordeta dute, eta mereziko luke argitara ematea gogoeta egiteko. ETAk Santamaria, Morcillo, Ordoñez... hil zituen erreskadan, Donostia aldean. Ez dakit... Navajas auziari buruzko atal bat badut liburuan. Bestetik, ETAn bi sator, behintzat, izan dira, aitortutakoak. Bat, Joseph Anido. Guardia zibila zen. ETArekin Iparraldean eta Frantzian harreman handia izan zuen. Beste satorra, Donostia komandokoekin batera hiriaren erdialdean bizi zen CESIDeko emakume bat. Gehiago ere egongo ziren. Guardia Zibilak eta Poliziak baliabide asko erabili izan dituzte.
Indarkeriaren erabilera taktikoa eta estrategikoa ere aipatzen dituzu.
Guda armatua ez da helburu bat; izatekotan, bitarteko bat da. Nik badut susmo bat, liburuan jarri ez dudana: ETAk borroka armatua eta klandestinitatea bere inguruko autoritatea maneiatzeko erabili zituen. Klandestinitateak indar berezi bat ematen du autoritatea izateko, eta nik uste ETA horretaz baliatu zela. Bestela, ez dut ondo ulertzen nolatan ez zituen hark kontuan hartzen zibilen artean esaten zirenak. Batzuek jendaurrean kritikak idatzi zituzten.
Zenbaterainoko eragina zuten?
Kritika gehienak Egunkaria-n argitaratu zituzten. Zorrotzak egin zituzten. Autokritika eta halako analisiak ez dira egin azkeneko urte hauetan bakarrik; lehen ere egiten ziren, baina ez zieten kasu handirik egiten.
ETAk zer izan du, abertzaletik gehiago ala iraultzailetik?
ETA abertzalea izan da beti, independentista. Iraultzaren kontuak hasiera partean izan ziren, batez ere.
Lortu al ditu helburuak?
ETAk porrot batekin amaitu du: guda armatua utzi du, ezin zuelako aurrera egin nahikoa indarrarekin, gizarteak ez zuelako bide hori onartzen eta barruko jende asko ere kontra jarriko zelako borrokarekin segituz gero. Aralarren sorrera sinbolikoki oso garrantzitsua izan zen. Lehenengo aldiz, ezker abertzaleko jende bat diziplinatik atera eta ez zen etxera edo beste alderdira batera joan; ezker abertzaleko alderdi bat sortu zuten. Aralarren indarra handituz joango zen ETAk segitu izan balu. Erakundeak militarki porrota izan arren, beste kontu bat da politikoki nola geratu den.
Nola geratu da?
Indar politiko handia du gaur egun ere. Madrilek oraindik horregatik hartzen ditu euskal presoak bahitu moduan. Zuk irabazten baduzu gerra bat, gero eskuzabal izateko aukera daukazu, eta, gainera, horrela saltzekoa. Baina Madrilek ez du horrela jokatu. Militarki Madrilek irabazi du igual, baina politikoki ez. Eta haiek irabazi ez dutenez, besteek galdu ez dute egin, behintzat. Francisco Martinez Segurtasunerako Estatu idazkariak argi esan zuen joan den urrian Intxaurrondoko kuartelean: gerra irabazi dutela, baina kontakizunaren bataila irabaztea falta zaiela. Ikusi beharko da ezker abertzaleak nola zehazten duen bere indarra, baina oinarria badago.
ETAk aurretik eduki al zuen aukera hoberik jarduera armatua uzteko?
Garai egokiagoak izan zituen horretarako, eta kapital handiagoarekin ateratzeko. Lizarra-Garazi abertzaleen arteko akordio bat zen; balio handia zeukan. ETAk Lizarrarekin irabazteko gehiago zeukan, galtzeko baino. Loiolako prozesua desberdina izan zen. Gertatzen da ETAren bokazioa liderrarena izan dela. Dena kontrolatzen ez bazuen, atzera egiten zuen.
2009tik aurrera paradigma aldaketa izan al zen ezker abertzalean?
Gertaerek eta egin diren irakurketek ematen dute hori pasatu dela. Hau da, Otegik, Rafa Diezek, Eugenio Etxebestek eta beste batzuek lortu zutela klandestinitatean zeudenak beste bide batean sartzea. Prozesu horretan hautu gogorrak hartu behar izan dituzte; adibidez, Sorturen estatutuak.
ETAren mende erdi honetatik zerekin geratzen zara?
Batetik, Txomin Iturberen garrantzia aipatu behar da. Bestetik, datuekin memoriarako berreskuratu dudana da Peixotok Iparretarrak-i buruz zioena: ez zedila has ekintzekin. Orain ezker abertzalean bat eginda-eta badaude, baina garai batzuetan...
