«Madrilek ETA garaitu egin du militarki, baina politikoki ez du irabazi»

«Uste nuen guztia nekiela. Uste nuen guztia gogoratzen nuela. Baina liburua irakurtzean ohartu naiz ez nekiela guztia eta ez nuela gogoratzen guztia», esan zion Txema Monterok Jose Felix Azurmendiri (Durango, 1941) ETA, de principio a fin. Crónica documentada de un relato liburua leitutakoan (ETA, hasieratik bukaerara. Kontakizun baten kronika dokumentatua). Datuz, gertaeraz eta bestelakoz josita dago lana. Berriki aurkeztu du, Donostian.

«ETA ez da beti berdina eta bera izan», diozu hitzaurrean.

1959. urtean sortu zen ETA. Francoren garaia ezagutu du; gero trantsizio tranposo hau etorri zen; Espainiako Estatua munduak onartu egin zuen, eta Europako Batasunean sartu zen... Beraz, ETAren estrategiek desberdinak izan behar zuten ezinbestean. Beste datu garrantzitsu bat da ETAren barruan belaunaldi transmisiorik ez dela izan: jende berri asko, zuzendaritza berria maiz...; horrek ere eragiten du.

Estrategiak aipatuta, ETAk noiz izan zuen aldaketa nagusia?

Ipar Euskal Herriak babesleku gisa funtzionatu zueneko aldia oso garrantzitsua izan zen. Batetik, Hegoaldetik jendea hara joaten zen ihesean. Bestetik, komandoak prestatzeko toki bat ere bazen. Iparraldeko babesgunean etakideek bizimodu arrunta egiteko eta jendearekin harremanak izateko aukera eduki zuten. Gero, estatuek jarrera aldatu zutenean, ETA gizartearekin lotura hura galduz joan zen, gizartea bera ere ETAtik aldenduz joan zen, eta uste dut orduan gertatu zela ETAn aldaketa nagusia.

Garai hartan atxilotu zuten Txomin Iturbe, 1986an, eta deportatu ere bai gero...

Eta 1987an hil egin zen. Haren galera garrantzitsua izan zen. Bazituen ezaugarriak ETAko buru izateko: kasik hasieratik egon zen erakundean, Iparraldean nahiko bizitza normala egiten zuen, jende asko ezagutzen zuen, dohain onak zituen, indar pertsonala, eta jende askoren konfiantza. Haren galeraz geroztik ez dut ezagutu horrelako liderrik ETAn.

ETAk jende asko hil du, baina bere historiako lehen bederatzi urteetan, inor ez. Zer dela eta?

ETAren sortzaileetako batzuk adinekoak ziren, ezkonduak zeuden, seme-alabak zituzten, eta batzuen bizimodua nahiko burgesa zen. Teorizatzeko garaian, borroka armatuaren alde egongo ziren, baina gauzatzeko ez zeuden prestatuak. Gero ETAn Txabi Etxebarrieta azaldu zen.

Zer ekarri zuen?

Etxebarrietak egin zuen ETAren lehen hilketa: 1968an. Haren erabaki jakin eta pertsonal bat izan zen baten bat hiltzea garai haietan; horren bila joan zen. Etxebarrietak idatzita utzi zuen horrelako zerbait gertatu ezean ETAn hurrengo pausoak ez zirela emango, guda armatua ez zela praktikan jarriko. Orduan pisu handia zeukan ETAn; Mario Onaindiak miresmen handia zion, idatzita utzi zuen moduan. 1968ko hura jauzi kualitatiboa izan zen, eta ETAk hilketak egiten jarraitu zuen. 1973an, kasurako, Carrero Blanco hil zuten, atentatu sonatu hartan. Trantsizio garaian, ETAren bi adarrek eta Komando Autonomo Antikapitalistek pentsatzen zuten borroka armatua orokortzea posible zela.

1980. urteko batez bestekoa dakarkizu liburuan: hirurogei ordutik behin, hildako bat.

Gogorra zen. Horrekin batera azpimarratu behar da urte haietan militar asko eta kategoria handikoak hil zituela ETAk. Hori gerra bat ez bada... Cassinello, Saenz de Santamaria eta beste militar teorizatzaile batzuek horrela definitzen zuten, «ipar parteko gerra».

ETAk jendea bere ekintzekin irabazten zuela diozu, eta ez teoriekin. Zergatik?

Trantsizio ostean-eta ETA gai zen militarrak kentzeko eta militarrak probokatzeko. Madrilen ibili ziren komandoek oso ekintza bortitzak eta oso neurtuak egin zituzten, zuzenean joz maila handiko militarrak. Eta 1981eko otsailaren 23an, egin zutena egin zuten militarrek: estatu-kolpe saioa. Bazirudien, nahita edo ez, ETAk hori nahi zuela; praktikan lortu edo eginarazi zuen.

Zergatik izan du ETAk «teorizazio kaskarra»?

Trantsizio garaian eta aurretik, ezkerreko eragin handia egon zen ETAn —Nikaraguakoa, Salvadorkoa, marxismoa, leninismoa...—. ETAn marxista-leninistagoak zirenak ezkerreko alderdietara pasatu ziren: EMKra, LKIra... Beste bide bat hartu zuten, eta haietako asko laster jarri ziren guda armatuaren kontra. ETA ekintzei lotua egon da, teoriei baino gehiago, eta horrela oihartzuna lortzen zuen. Urteetan, euskal gizartearen parte bat haren ekintzekin ados egon zen, edo, sikiera, ulertzen zuen. ETA hori galduz joan zen, gauzak aldatuz joan ziren.

Batik bat zein garaitan joan zen ETA babes soziala «galduz»?

Politikarien kontra hasi zenean: Ordoñez 1995ean hil zuen, Blanco 1997an, beste zinegotzi batzuk... Erraza zitzaion haien aurkako atentatuak egitea.

ETAren 50 urte pasa hauetan egon al da esku beltzik?

Ez dut daturik hori esateko. Navajas txostena [Intxaurrondoko hainbat guardia zibil narkotrafikoarekin nahasten zituen] tiradera batean gordea dute; mereziko luke argitara ematea gogoeta egiteko. ETAk Santamaria, Morcillo, Ordoñez... hil zituen erreskadan, Donostia aldean. Ez dakit... Navajas auziari buruzko atal bat badut liburuan. Bestalde, ETAn bi sator, behintzat, izan dira, aitortutakoak. Bat, Joseph Anido. Guardia zibila zen. ETArekin Iparraldean eta Frantzian harreman handia izan zuen. Beste satorra, Donostia komandokoekin batera hiriaren erdialdean bizi zen CESIDeko emakume bat. Gehiago ere egongo ziren. Poliziak baliabide asko erabili izan ditu.

Indarkeriaren erabilera taktikoa eta estrategikoa ere aipatzen dituzu liburuan.

Guda armatua ez da helburu bat; izatekotan, bitarteko bat da. Nik badut susmo bat, liburuan jarri ez dudana: ETAk borroka armatua eta klandestinitatea bere inguruko autoritatea maneiatzeko erabili zituen. Klandestinitateak indar berezi bat ematen du autoritatea izateko, eta ETA horretaz baliatu zen. Bestela, ez dut ondo ulertzen nolatan ez zituen hark kontuan hartzen zibilen artean esaten zirenak. Batzuek jendaurrean kritikak idatzi zituzten.

Zenbaterainoko eragina zuten?

Kritika gehienak Egunkaria-n argitaratu zituzten. Zorrotzak egin zituzten. Autokritika eta halako analisiak ez dira egin azkeneko urte hauetan bakarrik; lehen ere egiten ziren, baina ez zieten kasu handirik egiten.

ETAk zer izan du, abertzaletik gehiago ala iraultzailetik?

ETA abertzalea izan da beti, independentista. Iraultzaren kontuak hasieran izan ziren, batez ere.

Lortu al ditu helburuak?

ETAk porrot batekin amaitu du: guda armatua utzi du, ezin zuelako aurrera egin indar nahikoarekin, gizarteak ez zuelako bide hori onartzen eta barruko jende asko ere kontra jarriko zelako borrokarekin segituz gero. Aralarren sorrera sinbolikoki oso garrantzitsua izan zen. Lehenengo aldiz, ezker abertzaleko jende bat diziplinatik atera eta ez zen etxera edo beste alderdi batera joan; ezker abertzaleko alderdi bat sortu zuten. Aralarren indarra handituz joango zen ETAk segitu izan balu. Erakundeak militarki porrota izan arren, beste kontu bat da politikoki nola geratu den.

Nola geratu da?

Indar politiko handia du gaur ere. Madrilek oraindik horregatik hartzen ditu euskal presoak bahitu gisa. Zuk irabazten baduzu gerra bat, gero eskuzabal izateko aukera daukazu, eta hori saltzekoa. Baina Madrilek ez du horrela jokatu. Militarki Madrilek ETA garaitu du igual, baina politikoki ez du irabazi. Eta, haiek irabazi ez dutenez, besteek galdu ez dute egin, behintzat. Francisco Martinez Segurtasunerako Estatu idazkariak argi esan zuen joan den urrian Intxaurrondoko kuartelean: gerra irabazi dutela, baina kontakizunaren bataila irabaztea falta zaiela. Ikusi beharko da ezker abertzaleak nola zehazten duen bere indarra, baina oinarria badago.

ETAk aurretik eduki al zuen aukera hoberik jarduera armatua uzteko?

Garai egokiagoak izan zituen, eta kapital handiagoarekin ateratzekoak. Lizarra-Garazi abertzaleen arteko akordio bat zen; balio handia zeukan. ETAk Lizarrarekin irabazteko gehiago zeukan galtzeko baino. Loiolako prozesua desberdina izan zen. Gertatzen da ETAren bokazioa liderrarena izan dela. Dena kontrolatzen ez bazuen, atzera egiten zuen.

2009tik aurrera paradigma aldatu al zen ezker abertzalean?

Gertaerengatik eta egin diren irakurketengatik, ematen du hori pasatu dela. Hau da, Otegik, Rafa Diezek, Eugenio Etxebestek eta beste batzuek lortu zutela klandestinitatean zeudenak beste bide batean sartzea. Prozesu horretan hautu gogorrak hartu behar izan dituzte; adibidez, Sorturen estatutuak.

ETAren mende erdi honetatik zerekin geratzen zara?

Batetik, Txomin Iturberen garrantzia aipatu behar da. Bestetik, datuekin memoriarako berreskuratu dudana da Peixotok Iparretarrak-i buruz zioena: ez zedila has ekintzekin. Orain ezker abertzalean bat eginda-eta badaude, baina garai batzuetan...