LEGEA NAHIERARA MOLDATZEN DENEAN

Sarek antolatutako manifestazioaren harira, agiri bat aurkeztu zuten Euskal Herriko berrehun bat legelarik joan den abenduan, euskal presoek pairatzen duten egoeraz euren kezka agertzeko.Batez ere, sakabanaketaren ondorioak, gaixotasun larriak dituzten presoen egoera eta zigorrak batzeko jartzen dizkieten oztopoak izan zituzten mintzagai agiria sinatu zuten abokatu, unibertsitate irakasle eta zuzenbide adituek, baina, oroz gain, indarrean dagoen espetxe politikaren «bidegabeko errealitatea» salatu nahi izan zuten.

Agiria izenpetu zuten hiru aditu —Iñaki Lasagabaster, Begoña Atxa eta Beatriz Ilardia— elkartu ditu BERRIAk Bizkaiko delegazioan, gaiaren inguruan eztabaidatzeko. Hirurak bat etorri dira: euskal presoei salbuespen legeria aplikatzen diete —7/2003 lege organikoa litzateke horren adibiderik behinena—, haientzat beren-beregi prestatua, baina hori aski izan ez eta, beharrezkoa denean, lege horien gainetik igaro edo haiek nahierara bihurritzeko arazorik ez dute izaten lege horiek betetzeko bermea izan beharko luketenek.

Europatik iristen diren gomendio, agindu, epai eta zigorrekin gertatzen dena horren adibidetzat jo dute hiru legelariek. Espainiako botere publikoak behin baino gehiagotan saiatu dira horiei muzin egiten, eta, gainera, zenbait agintari espainiarrek adierazpen publiko ugari egin dituzte agindu eta epai horiek saihestu ahal izateko hartu beharreko bideez: 2013an Jorge Fernandez Espainiako Barne ministro ohiak Estrasburgoko Auzitegiaren epaiei iskin egiteko «ingeniaritza juridikoaz» esandakoak esanguratsuak izan ziren oso.

Hiru legelarien aburuz, eztabaida ez da soilki juridikoa, batez ere borondate politikoaren baitan dagoelako, baina pentsatzen dute zuzenbidearen defentsaren esparru horretatik ere badagoela zer eginik arazoari konponbidea bilatzen hasteko.

Urrunketa izaten da gehien aipatzen den gaia euskal presoen egoeraz hitz egiten denean. Ba al dago zigorra etxetik gertuko espetxe batean betetzeko presoen eskubide subjektiborik?

IÑAKI LASAGABASTER: Bai, badago. Legeak ez du hitz horiekin jasotzen, baina badago familia bizitzarako presoen eskubidea, legeak aitortzen duena, eta horren barruan dago zigorra etxetik hurbil betetzeko eskubidea. Hala dio Giza Eskubideen Estrasburgoko Auzitegiak. Lehendik ere bazeuden hainbat arau, 2006ko Europako gomendioa esaterako, baina 2014an argi eta garbi jaso zuen hori Estrasburgoko Auzitegiak.

Senitartekoen eskubidea ere jasota dago legerian?

BEGOÑA ATXA: Horren inguruan legeriak ez dakar ezer zehatzik, baina argi dago presoak urrunduta merezi gabeko zigorra ezartzen dietela senitartekoei, eta hori guztiz injustua dela. Ez dauka inolako funts juridikorik, eta horren azalpen bakarra mendeku nahia da.

BEATRIZ ILARDIA: Familia bizitzarako eskubidea aipatu du Iñakik; Europak beste eskubide bat ere hartzen du aintzat, komunikaziorako eskubidea, hain zuzen; familiarekin, gertukoekin eta inguruarekin komunikazioa izateko eskubidea, presoaren izaeraren garapenean eta kulturarako sarbidean behar-beharrezkoa den heinean, eta eskubide hori ere urratu egiten da urrunketaren bidez. Nire ustez, hau ez da soilki duela bost urtetik honako egoerari eman beharreko erantzuna; hau giza eskubideen inguruko auzia da. Politika hau legez kontrakoa eta injustua zen duela sei urte ere.

I. LASAGABASTER: Honekin lotuta, badago sarritan ahazten den beste kontu bat, legezkotasun printzipioa, hain zuzen ere. Administrazioek legeak baimentzen diena baino ezin dute egin. Baina kasu honetan ez dago presoen urrunketa ahalbidetzen duen araurik. Ez dago inon idatzita presoek urrun egon behar dutela. [Juan Ignacio Zoido] Espainiako Barne ministroak esaten duenean orain arteko jokabideari eutsiko diotela baldintza batzuk bete artean, galdera berehalakoa da: hori non dago idatzita? Zein legetan azaltzen da horrek horrela izan behar duela?

B. ILARDIA: Eta nork esaten du hori? [Espainiako] Barne ministroak, ez Justizia ministroak. Hori ere oso esanguratsua da.

B. ATXA: Legea betetzea ezin da baldintzatu. Legea aplikatzen da, edo ez da aplikatzen, baina legearen aplikazioa ezin da jarri bestelako baldintza batzuen pentzudan. Ministroa ez da inor legearen betetzea baldintzatzeko; alderantziz, legea betetzen dela bermatzea behar luke helburu. Lege bat dago, eta lege hori aplikatu behar da. Gainera, ezartzen dituzten baldintzak betetzeko oztopoak jartzen dituzte etengabe: adibidez, baldintzen artean, bat, ETAk armak uztea jartzen dute, eta, horretarako bidea irekitzen denean, saiatzen dira ETAk armak ematerik izan ez dezan, horretarako erabiltzen diren bideak ere kriminalizatuz. Aitzakia aitzakiaren gainean ipintzea baino ez da.

B. ILARDIA: Ez dut uste Espainiako Estatu osoan jurista bakar bat egongo denik benetan sinesten duena euskal presoen kasuan legea ez dela ad hoc erabiltzen. Europatik iritsi zen zigorrak batzea ahalbidetzen duen akordio marko ezaguna, eta, hori denbora luzez isilpean eduki ostean eta Europako ohartarazpena jaso ondoren, zer egiten du Espainiako Estatuak? Lege hori bihurritu, eta inolako logika demokratikorik ez duen interpretazioa egiten du. Hau da, berriro ere ad hoc ebatzi.

Eta ebazpen horietan non gelditzen da giza eskubideen bermea?

I. LASAGABASTER: Hemen daukat [Espainiako] Auzitegi Nazionalaren auto bat, urrunketari buruzkoa, 2015ekoa, eta auto honetan ez dute ezer esaten Europan arlo honetan dagoen jurisprudentziaz, giza eskubideak aipatu ere ez dira egiten, eta argudio bakarra da presoak urruntzea posible ez ezik ona ere badela. Badago boto partikular bat erabaki horren kontra, eta hor bai, Europako epai batzuk aipatzen dira; baina, autoan, ezertxo ere ez. Boto partikularrean epai horiek agertzen badira, horrek esan nahi du eztabaidan haietaz hitz egingo zutela, baina autoan aipatu ere ez dira egiten. Eta okerrena da autoa idatzi duenari [Fernando Grande-Marlaska epailea] berdin diola. Juridikoki ulertezina da.

B. ILARDIA: Urte askoan, hedabideetan-eta, gizatasuna kendu egin diete zenbait pertsonari. Eta, orain, oso erraza da pertsona horiei gizalegea ez aplikatzea. Gizartearen sektore askok onartu egiten dute. Kalean galdetu, eta batzuek erantzungo dizute: «Bai, pertsona guztien giza eskubideak errespetatu behar dira, baina...». Erantzun hori justifikatu beharrean ikusten dute euren burua.

B. ATXA: Eta gakoa da «baina» horren atzetik datorren guztia beste eztabaida bat dela. Mundu guztiaren giza eskubideak errespetatu behar dira? Bai edo ez?

B. ILARDIA: Hemerotekara jo genezake, eta zail izango genuke aurkitzea politikari bat edo hedabideetan agertu ohi diren pertsona horietako bat presoen giza eskubideak aintzat hartu behar direla esaten «baina» hori gabe. Jihadismoaz akusatutakoekin ere berdin ari dira egiten: horiek ez dira gizakiak, piztiak balira bezala aurkezten dituzte, eta horrela oso erraza izango zaie haien giza eskubideak urratzea, gizarteak onartuko duelako.

I. LASAGABASTER: Salbuespen egoeretan beti gertatzen da hori. Baina, Euskal Herrian, salbuespen egoera hori ezartzeko argudiatzen zituzten arrazoiak desagertu egin dira. Ez dago ekintza armaturik; egoera oso bestelakoa da, baina irizpide berdinak aplikatzen segitzen dute.

Arlo horretan eraginkorra izan daiteke Europak esku hartzea?

B. ILARDIA: Europaren aurrean Espainiak ez du inolako erantzukizunik. Kasu batzuetan, Europatik zigorra iritsiko zaiena badakite, baina berdin die. Nire ustez, munstro batzuk sortu dituzte, izen zehatza duten zenbait elkarte eta erakunde, eta gaur egun oso zail dute munstro hori geldiaraztea, nahi izango balute ere. Inoiz ikusi dugu keinu txiki bat egin guran ibili direla, baina munstro hori gainera erori zaie, eta dena gelditu dute berriro. Beraz, nahiago dute Europatik irits dakizkiekeen zigorrak onartzea eta aurrera.

B. ATXA: Espainiako justiziak oso ospe txarra du. Europan ondo baino hobeto dakite Espainian giza eskubideak urratzen direla. Eta Espainiari berdin zaio. Zein da horren ondorioa, bada? Isun bat, denon diruarekin ordainduko dutena. Kalteak ez die zuzenean eragiten, eta hori ere muzin egiteko beste erraztasun bat litzateke.

I. LASAGABASTER: Niri deigarriena egiten zait horren aurrean epaileek ezer ez esatea. Adibidez: zigorrak batu ahal izateko Europako Batasuneko Kontseiluaren 2008/675/JAI erabakia [Europako Batasuneko kide diren estatuek gainontzeko estatu kideetan ezarritako zigorrak kontuan hartu behar dituztela zehazten du erabaki horrek]. Horren aurrean, Espainiako legeak ezartzen du zigorrak batu daitezkeela, baina soilki 2015eko abuztutik aurrera. Eta galdera da: zergatik data hori, eta ez beste bat? Nik uste dut muga hori jartzea Europako erabakiaren kontrakoa dela. Zalantzarik badago, epaileek Luxenburgoko Auzitegira jo beharko lukete, eta galdetu ea irakurketa hori bat datorren Europako erabakiarekin. Baina ez dute galdetu nahi. Auzitegi Konstituzionalean, 11 epailek diote ez dela galdetu behar, oso argi dagoelako. Eta beste zortzi epaile galdetzearen alde daude; beraz, hain argi ez dago. Baina ez dute galdetzen. Epaile batek nola egin dezake horrelakorik? Eta gero nik, klasean, zer kontatu behar diet ikasleei?

B. ILARDIA: Aipatu duzun klaseko kontu hori niri ere gertatu zait inoiz, hainbat gauza azaltzea ez baita batere erraza. Teorian, zigor zuzenbide osoa bideratuta dago presoaren gizarteratzea lortzeko. Hortaz, ustez gizartetik kanpo geratu den pertsona horrek bere senideekin eta inguruarekin kontakturik ez galtzea da egokiena, gradu aldaketen bidez tarteka kaleratzea eta abar. Baina preso jakin batzuekin kontrakoa bultzatzen da: ahal dela, inoiz atera ez daitezen, eta ahalik eta kontakturik txikiena izan dezaten euren artean eta euren inguruarekin. Kanpoko edozein legelariri galdetuta, garbi erantzungo luke neurri horien helburua ezin dela izan presoa gizarteratzea, helburua bestelakoa dela: zigor bikoitza ezartzea, espetxeratzeaz gain presoa eta bere ingurua suntsitzea.

Hortaz, zigorrak batzeko auzi horretan Europara jotzeko bidea itxita dago?

I. LASAGABASTER: Beti dago Europako auzitegietara jotzeko aukera, baina kasu horretan Estrasburgoko [Europako Giza Eskubideen] Auzitegira jo beharko lukete, eta horrek esan nahi du, nahiz eta ni ziur nagoen aldeko epaia lortuko dutela, hori lauzpabost urte barru aterako litzatekeela, eta denbora tarte horretan onura jaso zezaketen presoek kartzelan jarraituko dutela. Horregatik diot honen atzean presoak zigortzeko asmo politiko bat dagoela; bestela ez da ulergarria.

B. ATXA: Eta, gainera, aldeko epaiak ez luke esan nahi automatikoki besteei irizpide bera aplikatuko zaienik, Espainiako Gobernuak argi esan duelako presoek banan-banan jo behar dutela Estrasburgora, prozesua nahita atzeratuz.

B. ILARDIA: Berriro bueltatuko naiz lehenengora: alde batetik, hor badago mendekurako gogoa, baina, beste aldetik, lehen aipatu dudan munstroaren aurrean norbere burua justifikatu nahia ere badago. Elkarte horiei esan nahi diete eurak ez direla izan, ahalegin guztiak egin dituztela eta azkenean presoak askatu behar badituzte Europak horretara behartu dituelako askatuko dituztela.

Alde horretatik, nik beste kontu bat nabarmendu nahiko nuke: Espainiako botere publikoek zergatik emango dute pauso bat, gure erkidegoetako politikariek ere ez badute ematen? Izan ere, gure politikarientzat ez luke hain zaila izan behar, arazoa giza eskubideen urraketa denez, Europara jotzea edo presioa egitea. Baina ez dute egiten. Arazo honetan euskal gizarteak badu bere zeregina, baina politikariek ere, horretarako izendatuak izan diren neurrian, badute eurena. Eta ez ditut ikusten Eusko Jaurlaritza eta Nafarroako Gobernua norabide horretan, nahiz eta haientzat Espainiako botere publikoentzat baino errazago izango litzatekeen. Giltza han dago, baina giltza hori mugi dezakeen eskua hemen dago, eta batzuetan ahaztu egiten gara horretaz.

Gaixo handi diren presoen auzia zelan ikusten duzue?

B. ATXA: Funtsean, gauza bera da. Legea argia da horretaz, baina nahi duten interpretazioa egiten dute, zer den gaixotasun larria, zer ez, azkenean erabakia nahierara hartzeko.

B. ILARDIA: Legeak dio gaixotasun larriak dituztenek kalean egon behar dutela, baina inon ez du esaten presoak hiltzear egon behar duenik. Eta interpretazio hori egin zuten, adibidez, Josu Uribetxebarriaren kasuan. Hor badaude hainbat elkarte «arruntak» deitutako presoen arloan lan egiten dutenak, eta nik sarritan pentsatzen dut: non daude? Ibon Iparragirreren kasuan, esaterako, non daude hain indartsuak diren hiesaren kontrako elkarteak? Elkarte horien lan esparru nagusietako bat kartzela da; ez dute ezer esan behar hiesak jota dagoen eta muturreko egoeran preso atxikitzen duten pertsona baten inguruan? Nik uste dut oraindik falta dela gizarte zibil eta antolatuaren zati handi baten inplikazioa. Bada garaia horiei ere interpelatzeko.

18/98 auzian zigortutako Karlos Trenor presoa duela gutxi askatu dute, zigor osoa bete ostean, 72 urterekin. Normala da adin horretako preso bat kartzelan atxikitzea?

B. ILARDIA: Sozialtzat jotzen ditugun presoen kasuan, oso zaila da adin horretako pertsona bat kartzelan egotea. Tresnak badaude sailkapenaren bidez preso horiek kaleratzeko, eta, Trenor mota horretako presoa balitz, aspalditik egongo zen kalean. Euskal presoen auzian badaude hainbat errealitate berezi, gutxiagotan aipatzen direnak. Adin nagusiko presoena da horietako bat, eta beste bat, esaterako, haurdun dauden emakume presoena. Preso sozial bat zortzi hilabeteko haurdunaldiaz espetxean egotea oso zaila da; aldiz, kolektibo horretako zenbait emakume badakigu espetxean erditu direla eta zein baldintzatan erditu diren.

Legelariok izenpetu zenuten agirian 7/2003 lege organikoa «bertan behera uzteko premia larria» aipatu zenuten. Zergatik?

B. ATXA: Oso zabala da lege hori, baina haren ondoriorik larriena da praktikan bizi guztiko kartzela zigorra legeztatzen duela «terrorismo» delituetarako. Gainera, arlo horretan ez dute desberdintasunik egiten delituen artean: «terrorismotzat» joz gero, berdin dio larria izan edo ez izan: hor agertzen diren salbuespen neurriak aplikatzen dira.

B. ILARDIA: Nik gertutik ezagutu dut Kolonbiako gatazka, eta harrigarria da ikustea hain bortitza izan den gatazka batean nolako neurri bereziak hartzen ari diren gerra horren ondorioak konpontzeko, Amnistia Legea barne, eta hemen, aldiz, bost urte direla alde bateko jarduera armaturik ez dagoela eta salbuespen legeriak bere horretan jarraitzen duela. Mundu mailan hemengoak ez dauka logikarik.

Esan duzuenaren arabera, badirudi arazoaren gakoa politikoa dela, juridikoa bainoago. Baina arlo juridikotik zerbait egin daiteke konponbidean aurrera egiteko?

I. LASAGABASTER: Estatu bat demokratikoa izateko, ezinbesteko baldintza da giza eskubideak bermatzea. Legelariok bat gatoz: gaur egun, Euskal Herrian hainbat eskubide urratu egiten dira. Eta ardura botere publiko guztiena da, nor bere arloan: epaileek badute beren ardura, baina parlamentuak ere bai, eta gobernuak. Ez da eztabaida juridiko hutsa.

B. ATXA: Legelari moduan, guri dagokigu salatzea, eta ekitea. Ez dago beste biderik.

B. ILARDIA: Eta eskubideak urratzen dituztenei gauzak gero eta zailago jartzea. Alegia, presioa senti dezaten. Badirudi presoak eztabaida prozesu batean daudela, eta legeak eskaintzen dituen aukerak baliatzeaz eztabaidatuko dutela. Horrek aurrera egingo balu, estatuak zailago edukiko luke bereak egiteko. Europatik argia Espainiako Estatuan jartzea, gizarte zibila mugiaraztea... Egoera aldatuko bada, nik uste dut aldaketa hortik etorriko dela. Eta, lehen esan dudan bezala, hemengo botere politikoek ere pausoak ematea.