Eusko Legebiltzarrean egindako agerraldian, motibazio politikoko biktimei aitortza egiteko balorazio batzordeak 93 aitortzaren berri eman zuen, baina, era berean, jakinarazi zuen ebazpen gehiago egin ezinik daudela ekainetik. Eta halaxe daude oraindik, Juana Balmaseda batzordeko presidenteak (Bilbo, 1956) azaldu duenez. Batzordearen egoeraren eta hark egindako gomendioen nondik norakoak azaldu ditu, betiere nabarmenduz batzordea ez dela «protagonista» auzi horretan, «tresna bat» baizik: «Guri lan diskretu bat egitea tokatzen zaigu, fokutik eta zaratatik kanpo. Protagonistak biktimak dira».
Aurreko urte politikoari dagokion txostena orain arteko zabalena da aitortza kopuruari dagokionez. Egindako 238etatik 93 dakartza. Prozesua azkartu egin da, edo aurreko urteetako lanaren ondorio da?
Bietatik du. Esan dezakegu azken urte politikoan ebazpen kopuru ona lortu dugula. Lan handia egin dugu. Aurretik ere bai, baina batzordea sortu zenetik dugun esperientzia hor dago. Badira lan oso handia eskatzen duten espedienteak, oso konplexuak direlako, eta hainbesteko lanik eskatzen ez dutenak. Denei erantzun behar diegu. Zehaztasuna izateari garrantzi handia ematen diogu. Kalitatezko lan bat egin nahi dugu, eta hala ari garela adierazi digute.
Arazoen berri ere eman duzue, ordea. Batzordearen egoeraren ingurukoa da kezka nagusietako bat. Ekainetik geldirik zaudetela esan zenuten, auzitegi medikuak eta psikologoak falta dituzuelako. Zer gertatzen da?
Auzitegi medikuekin dugun arazoa ez da berria: hasieratik erreparatu diogu horri. Lau urtean, modu eredugarrian egin dute lan, ahal izan duten moduan, baina ezin da haien jarduna tratatu lan boluntarioa balitz bezala. Ezin zaie hori exijitu, ez baita ez duina, ez serioa, ezta onargarria ere. Askotan, lan orduetatik kanpo egin dituzte batzordearentzat egin behar izan dituzten lanak, laguntzeko borondatearekin. Orain, hutsuneak daude, bete ezin direnak, eta lanean ari direnek adierazi dute ezin dutela horrela jarraitu. Kontuan izan horien txostenak derrigorrezkoak direla espedienteak egiteko.
«Jarrera proaktibo bat eskatzen diogu Eusko Legebiltzarrari, ditugun gabeziei irtenbide bat emateko»
Lan baldintzak «jasanezinak» direla esan zenuten. Hain latza da egoera?
Nik uste dut baietz. Lan ikuspegi batetik duinak edo egokiak ez diren baldintzak konpontzeko eskatzen dugu, eta saiakerak egin dira egoera aldatzeko. Baina ez naiz sartuko xehetasunetan, guk ezin baitugu konpondu hori. Guri baliabide pertsonal eta materialak eman behar dizkigute. Auzitegi Medikuntzako Euskal Institutuak izendatu behar ditu profesional horiek. Hortik aurrera, institutuaren eta administrazioaren artean izan litezkeen arazoak... Administrazioari dagokio beharrezko baliabideak eta lan baldintza justuak ezartzea.
Eta zer erantzun dizue Eusko Jaurlaritzak?
Aurreko legealdian ez zen konpondu arazoa, eta, orain, zuzendaritza berriak adierazi digu ari direla egoera konpontzeko lanean. Baina gu kezkatuta gaude, egoerak dakarren atzerapenagatik. Badakigu biktimak eta haien senideak nola dauden, eta hau denboran luzatzeak zer dakarkien. Erantzun bat nahi dute aitortza eta erreparazioa jasotzeko.
417 espediente falta dira, eta kalkulatu duzue lau urte beharko dituzuela horiek ebazteko. Horrek esan nahi du zenbait biktimak lau urte gehiago itxaron beharko dutela aitortza izateko.
Guk nahi dugu lan guztia legealdi honetan amaitzea, baina lan konplexua da: espedienteak prestatu behar dira, aztertu eta eztabaidatu, auzitegi medikuen lana egin behar da, batzuetan desobiratzeak ere bai. Iaz, legealdia amaitzear zela, babesa eskatu genuen, eta, aurten, legealdia hasi berria dela, babes hori eskatu dugu berriz ere. Jarrera proaktibo bat eskatzen diogu Eusko Legebiltzarrari, ditugun gabeziei irtenbidea emateko. Eta uste dut talde guztiak ados daudela. Esan digute agian egon daitekeela aurrekontuko diru hornidura bat egungo beharrekin bat egingo duena. Ikusiko dugu.
«Nahiz eta lan asko egin hurrengo ekainera arte, ez dakit zenbat espediente ebatzi ahal izango ditugun»
Geldirik pasatu dituzuen hilabeteak ez dira itzuliko.
Arazoa konpontzen bada ere, eta hala espero dugu, denbora igaro da. Urtearen bukaeran gaude, eta ez dakigu noiz hasiko garen berriz. Beraz, nahiz eta lan asko egin hurrengo ekainera arte, ez dakit zenbat espediente ebatzi ahal izango ditugun. Ez gaude besoak gurutzatuta: elkarrizketak egiten ari gara. Osoko bilerak ere egin ditugu, baina gutxi, ezin dugulako espedienterik landu auzitegi medikuen txostenik gabe.
Elkarrizketa horiek dira zuen lanaren lehen urratsetako bat. Nola egiten dituzue?
Guretzat oinarrizkoa da prozesua biktimei entzunez hastea. Gertaerak azaltzen dizkigute, eta gu saiatzen gara babestuak, entzunak eta, nolabait, aitortuak sentitu daitezen. Euren konfiantza ematen digute; batzuek lehen aldiz kontatu dute jasandakoa. Gehienetan, ondorioak traumatikoak izan dira, eta bizitzan aztarna utzi diete, bizitza baldintzatu. Beraz, argi izan dugu ezin garela administrazioko leihatila bat izan, batzorde asistentzial bat den arren: deitu, apuntatu eta kito. Harremanak enpatikoa eta errespetuzkoa izan behar du, batzordera etortzeak konfiantza ematea esan nahi baitu; legeari, batzordeari eta hark egin dezakeen lanari.
Ez da erraza izango testigantza horiek entzutea, ez?
Nahiz eta denok esperientzia dugun giza eskubideen urraketak jasandako biktimekin, testigantzek ez gaituzte epel uzten. Hunkitzen gaituzte, eta hori lanaren parte da. Hau ez da burokrazia. Batzuetan mingarria da, esaten digutena oso gogorra baita.
Hasieran, ehunka poliziak egindako eskaerak izan ziren zuentzat oztopoetako bat. Auzitegiek arrazoia eman dizuete orain.
Legearen helburuekin bat egiten ez zuten eskaerak aurkeztu zituzten, eta txostenetan azaldu dugu nola erantzun genien, errespetuz. Helegite batzuk ere jarri zituzten, eta orain haien inguruko ebazpenak ateratzen ari dira. Eta denak bide berean doaz: EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi du ez direla sartzen legearen esparruan. Beraz, batzordeari baieztatzen dio ondo aritu zela.
Askotariko dokumentuak behar izaten dituzue lanerako: militarrak, judizialak, medikoak... Eta kexatu zarete ez dela beti erraza horiek lortzea. Arazoak jartzen dizkizuete zenbait estamentutan?
Orokorrean, erantzuna kolaboratzearen aldekoa izaten da, baina egia da badirela arazoak, batez ere artxibo militarretan. Azken urtean, 136 laguntza eskaera egin ditugu, eta beti ez da posible izan informazioa lortzea: denbora asko igaro delako; esaten digutelako dokumentuak ez daudela; batzuetan eskatutakoa bilatzeko langile faltagatik, edo argitasun faltagatik. Ferrolgo artxibo militarrean, oztopoak jartzen ibili dira, eta eskakizuna handitu dute legeek ezarritakoaren gainetik.
Eta baloraziorik egin duzue oztopo horien arrazoien inguruan?
Egiaztapen hori bera, ez dela betetzen legeak ezarritakoa. Txostenean adierazia dugu. Lege esparru baten pean ari gara, eta zehaztasunaren mesedetan egiten dira eskaerak. Arlo judizialean ere gertatzen dira halakoak, eta zuzeneko lotura bat eskatu dugu informazio trukea errazteko. Segur aski, halako zerbait errazagoa da arlo horretan, artxibo militar batean baino.
«[Ekitaldi instituzionalen] maila gorenaz ari garenean, lehendakaritik hasita ari gara»
Esan duzue 400 espedientetik gora daudela ebazteko, baina ez dago jakiterik zenbat geratu diren eskaerak egin gabe, arrazoi bategatik edo besteagatik. Nola erantzun horiei?
Lau urteren ostean, interesgarria izan daiteke 12/2016 legea eguneratzea. Legea aplikatzen denean ikusten dira behar zehatzak zein diren, eta ez da ahaztu behar legeak tresnak direla ezarritako helburuak betetzeko. Hor sartzen da beste epe bat irekitzeko gomendioa. Errealitate bat da pertsona batzuek ez zutela argi halako batzorde batek mereziko ote zuen beraien konfiantza, edo jarrera eszeptiko bat izan zezaketen. Mesfidantza instituzional handia izan dute batzuek, izan dituzten esperientziengatik. Baina ikusi dute batzordea nola ari den lanean, eta, orain, badago eskaera egin nahiko lukeen jendea.
Orain artekoen balorazio ona egin arren, biktimen aitortza instituzionalak «maila gorenekoa» izan behar duela nabarmendu duzue. Zer esan nahi duzue horrekin?
Lehen txostenetik, aitortza instituzionala eskatu dugu, hori ere biktimen erreparazioaren parte delako; publikoki egitea, horrek esan nahi duenarekin. Eta maila gorenaz ari garenean, lehendakaritik hasita ari gara. Parte hartu dute goi arduradunek, sailburuek... Baina uste dugu aitortza instituzionalek balio sinboliko handia dutela. Urraketa oso larrien biktimak ez datoz erreparazio ekonomikoen bila, ezta pentsatu ere. Mina ez dagokio diruari. Askotan, ez dute halakorik nahi. Horrek esan nahi du aitortza publikoa oso garrantzitsua dela haientzat, haien familia eta inguruarentzat.
Zuek bai, zuek eskatu duzue kalte ordain ekonomiko horiek egokitzeko.
Hala egin dugu, bai, legeak planteamendu murriztaile bat egiten baitu. Askotan, duten erresilientziagatik, duten babes sozial eta familiarragatik, aurrera egin dute, baina horrek ez du esan nahi jhaiengan eragin handirik izan ez zuenik jasandakoak. Guk proposatzen dugu bertan behera uztea tratu txar eta tortura kasuetan kalte ordainak jasotzeko ezintasuna, eta malgutzea lesio kasuetarako ezarritako kalte ordain aukerak, haiek iraunkorrak izan edo ez. Batzuetan, kalte ordainak hutsaren hurrengoa dira, eta ez dute helburua betetzen.
Zuen lana EAEra mugatzen da, baina Espainiako Estatuari zuzendutakoak dira txostenean biktimek egia argitzeko egiten dituzten eskaera asko. Posible da han mugimenduak eskatzea hemengo instituzioen bidez?
Badakit planteamendu horiek hor daudela, biktimen elkarteek ere egin dituztela. Ona litzateke batzordean egindako lan zabal eta sakonak balio izatea Espainiako erakundeetan eragina izateko.
«Batzuetan, kalte ordainak hutsaren hurrengoa dira, eta ez dute helburua betetzen»
1999ra arteko urraketak aztertzeko aukera ematen du legeak. Baina, besteak beste, Kriminologiaren Euskal Institutuak torturaren inguruan egindako txostenek erakutsi dute urraketa ugari izan direla gerora ere. Alderdietan borondatea ikusten duzue hori aldatzeko?
Uste dut iritzi ezberdinak daudela gaiaren gainean. Hala ikusi zen legebiltzarrean. Guk Eusko Legebiltzarrean batzorde txostengile handi bat sortzeko eskatu dugu, gai hori eta legea eguneratzeko beste batzuk jorratzeko. Hori izan daiteke oinarria erreforma baterako bidea egiteko.
Zuen lana behar bezala gizarteratzen da?
Uste dugu ez dela behar beste zabaltzen. Orain gehiago ezagutzen da, baina hedapen handiagoa behar du. Zer da egia jakiteko eskubidea? Esaterako, emaitzak ezagutzera ematea. Egia da parlamentuaren webgunean daudela txostenak, baina jende askok ez daki hori. Egia jakiteko eskubideak eta ez errepikatzeko bermeak berekin dakarte neurri legalak eta judizialak hartzea, giza eskubideetan heztea... Ez da txostenak irakurtzea bakarrik, baita azaltzea eta kontuan hartzea beste zenbait aferatarako; ikastetxeetan, adibidez. Hori da ikusgaitasuna ematea.
Horretarako, mintegi bat ere egin nahi duzue.
Ia urtero eskatu dugu nazioarteko mintegi bat egiteko, aitortzen egungo egoera ezagutzera eman nahian. Mintegi horrek balioko luke errealitate hori Espainiako Estatuan ezagutarazteko eta nazioartean alor honetan egindako lanak ezagutzeko. Balio dezake 12/2016 legearen erreformarako oinarriak ezartzeko ere. Eta, hori egiteko, garrantzitsua litzateke parlamentuaren lankidetza aktiboa.
