«'Katedral zibilak' behar ditugu»

Erretiroa hartu ostean hasi zen Antropologia ikasten Iñaki Olaizola (Donostia, 1944). Eraldaketak hiltzeko prozesuan: eutanasia, euskal gizartean eztabaidagai tesia defendatu zuen 2011n EHUn, eta gaiari buruzko bi liburu argitaratu ditu Utriusque Vasconiae etxearekin. «Erritualak geroz eta konplexuagoak dira, aukera gehiago daudelako», uste du:«Baina, aldi berean, sinpletzeko joera dute».

Zergatik zaigu beharrezkoa heriotzaren errituala?

Errituala ez da soilik mila aldiz errepikatzen den zerbait: ezohiko gauza bat da, eta badu bere zentzu magikoa. Batzuek oso garbi dute zein tratamendu eman nahi dioten euren gorputzari; beste batzuei berdin zaie, baina gehienek uste dute esanahi indartsu bat eman behar zaiola, sintesi modura.

Akaso heriotza ulertezina zaigulako behar ditugu zeremoniak? Gertatzen denari zentzua ematen diotelako?

Heriotza ulertzen dugula uste dut: jendeak badaki harekin dena bukatzen dela, baina pertsonaren oroitzapena nola kudeatu, hori geratzen da. Gehienok nahi dugu gure testigantza utzi, horregatik, erritual berria eraikitzeko orduan, une garrantzitsuenetakoa da gorpuarekin zer egin erabakitzea; nola egin agurra, omenaldia. Sinesgarria eta pertsonalizatua izan behar du; horretan ez du asmatzen Elizak. Zenbat aldiz begiratu behar izaten du apaizak paperean hildakoaren izena, ez duelako ezagutu ere egiten? Zenbat jende geratzen da kanpoan? Diskurtsoak sinesgarria izan behar du, erreala, pertsonaren ezaugarri onak eta txarrak biltzen dituena.

Nola aldatu dira heriotza errituak azken mendeotan?

Lehen, gauza bera egiten zen denentzat. Oso dramatikoa zen, beti berpiztean pentsatuta, erlijioaren itolarri horretan. Egia izan edo ez, ia diskurtso berbera sortzen zen denentzat, eta ez zen sinesgarria. Horrez gain, heriotza motak zeuden: norbait bat-batean hiltzen bazen, ziur egon zitekeen infernura joango zela, ez ziolako astirik emango bekatuen barkamena eskatzeko. Ez zuten esaten, noski, bat-batean hiltzen zirenek ez zutela testamenturik egiten, eta, ondorioz, ez ziotela Elizari dirurik uzten. Suposatzen zen heriotzak luzea behar zuela izan, damutzeko. Eta purgatorioaren beldurra zegoen; hori izan da Elizaren ogasun departamentua, haren bidez finantzatu da. Heriotza, eredu tradizional horretan, oso gogorra zen; sufrimendua eskatzen zuen, agonia luzea, balio berreroslea ematen zitzaiolako. Orain jende gehienak ez du onartzen sufrimendua; heriotza ahalik eta laburrena izatea nahi dute.

Bestalde, lehen gorpuari kanposantuetan lur ematen zitzaion; bazterretan geratzen ziren suizidak eta katolikoak ez zirenak. Gaur egun, hilerriak zibilak dira; eta gorpuak ez dira etxeetan edukitzen,beilatokietan baizik.

Beilatokiak herriguneetatik at egon ohi dira, industrialdeetan... heriotza bizitzatik ateratzen ari gara?

Nik uste dut beilatokiak oso beharrezkoak direla. Etxea, egitura sozial gisa, bizirik dagoen leku gisa, oso jende gutxik dauka. Lehen, desordena demografikoa zegoen: hiltzen ziren gazteak, haurrak, umetxoak... Orain badago ordena demografiko bat; normalean, zahartzaroan hiltzen gara. Baina etxeak ez daude egokituta. Nabarmena da, gainera, praktika batzuk asko aldatu direla, adibidez, gorpua erakustearena, edertzearena... Gauza horiek gutxituz doaz, eta agurra, errituala, indartuz doa. Antropologian lekuak eta ez-lekuak aipatzen dira: leku antropologiko batean adiskidetasuna, begirada beroak, ukitzeak... normaltasunez sortzen dira; taldea sortzen da. Ez-leku bat, berriz, pasoko espazioa da; aireportua jarri ohi da adibide gisa. Errituala beti egin behar da leku antropologiko batean.

Elizak badira?

Fededunak ez garenontzat, ez, baina badute indarra, oso barneratuta dauzkagulako. Eztabaidatu beharko dugu zer egin elizekin hileten testuinguruan. Nire ustez, elizak herriarenak dira —batzuk diru publikoz eraikiak dira, Donostiako Andre Maria, adibidez—, beraz, bi administratzaile izan ditzakete: bat erlijiosoa eta bestea zibila. Hartara, eliza batean egin ahal izango litzateke hileta zibil bat, frontoi batera edo mendi tontor batera joan gabe. Beste aukera bat da eliza batzuk gauza baterako erabiltzea, eta beste batzuk, besterako. Katedral zibilak behar ditugu, zentzu figuratiboan.

Eta beilatokiak zer dira: lekuak edo ez-lekuak?

Izan daitezke lekuak. Ez da egia heriotzak berdintzen gaituela: testuinguru sozialaren araberakoa da. Bada jendea bakardadean hiltzen dena, agurra antolatzeko inor ez daukana; kasu horietan, beilatokia ez-leku miserablea da. Beste batzuek badute taldea, familia; eta agur polita izan dezakete, beilatoki batean izan arren.

Zer gertatu da gizartean errituak aldatzeko? Arrazoi bat izango da erlijiosotasun gutxiago dagoela, baina norbere gorputzaz erabakitzeko kontzientzia handiagoa ere bai, ezta?

Erlijioa hegemonikoa zenean, hiltzera zihoana ez zen protagonista: kanpokoek —Elizak, udalak, senideek— erabakitzen zuten zer egin gorpuarekin. 1960ko hamarkadaz geroztik, asko aldatu da hori: pertsona bihurtu zen ardatz, eta ordutik berak erabakitzen du nola hil. Hiltzea prozesu kulturala da; herri eta garai guztietan ez gara berdin hiltzen, eta, beraz, ikasten den zerbait da. Horregatik sortu da eztabaida bioetikoa gai hauei lotuta, eta hark planteatzen duen printzipio nagusia pertsonaren autonomia da.

Ikasketa prozesu bat dela esan duzu, baina bada gizarteko beste joera bat ere: beti gazte bizi nahi izatea, inoiz hilko ez bagina bezala. Benetan heriotzarako prestatzen goazela uste duzu?

Uste dut biak posible direla. Lehen, eredu tradizionalean, bazenekien hiltzean bi gauza izango zenituela ziurrak. Bata sufrimendua zen: agonia ikaragarria zen. Eta bigarrena zen purgatorioa; nola edo hala pasatu behar zenuen bertatik, inor ez zihoalako zuzenean zerura. Ondorioz, jendea izututa hiltzen zen. Hori da, nire ustez, erlijio katolikoak egin duen ekintza immoralenetako bat: pertsonei sinetsaraztea hil eta urteetan erretzen egongo zirela. Egun, jendeak badaki aukera asko dauzkala hiltzeko; hiltzeari baino beldur handiagoa dio gaizki hiltzeari. Pertsona askok onartzen dute euren heriotza: baldintza batzuk jartzen dizkiote, baina bukatzera doala askok ondo gogoan daukagu. Horrek posible egiten du hil bezpera arte alai bizitzeko.

Gaur egun, heriotza guztiek ez dute pena sortzen. Kasu batzuetan, liberazio bat izan daitezke, nola hiltzera doanarentzat hala aldamenean daudenentzat. Ez dugu pentsatu behar heriotza guztiek pena sentiarazten dutela, eta ez zara pertsona okerragoa halakorik ez sentitzeagatik. Gaur egun, posible da heriotza normaltasunez hartzea, baldintza horrekin: kalitatea. Jakinda laguntza edukiko duzula, sufrimendurik gabe, luze egin gabe, eta ingurukoentzako zama bihurtu gabe.