«Isiltasuna hausteko, baldintzak behar dira»

Bere larruan bizi izandako sexu abusuak oinarri, Palabras dislocadas (Hitz dislokatuak) poema eta argazki liburua argitaratu zuen 2019an Susanna Minguell filosofo eta idazle transfeministak (Bartzelona, 1983). Euskal Herrian bizi da egun, eta azken asteotan buru-belarri dabil hitzaldi, errezital eta erakusketetan. Hilaren 23an Gasteizen izanen da, eta 26an Eibarren (Gipuzkoa), bere lelo nagusia zabaltzen: haurtzaroko sexu abusuak «egiturazkoak» eta «politikoak» direla.

Elkarrizketa hau bertze komunikabideren batean eginen balizute, lehen galdera litzateke: «Zer gertatu zitzaizun zehazki zuri?».

Hedapen handieneko komunikabideek era morbosoan erakusten dituzte haurtzaroko sexu abusuak. Lerroburuetan, adibidez, erasotzaileari harrapari sexual deitzen diote, eta horrekin zeharka esaten ari dira pertsona hori ez dela normala, baina hori ez da hala: sexu abusuak egunerokoak dira, eta erasotzaileak jende normala dira, ez dira kopetan etiketa bat daramaten munstroak.

Zuk, adibidez, zure liburuan ez duzu zuri egin zizuten erasorik xeheki kontatzen. Zergatik?

Gehiago komunikatzen naiz poemen bidez, eta emozionaltasunetik. Txikitatik egiten dudan gauza bat da: ez nuen egin liburua publikatzeko; sinpleki egin nuen neure burua ulertu ahal izateko, ez bainuen ezer ulertzen. Hasi nintzen laztanak berriro bizitzen, berriro entzuten eraso egin zidan jendeak esaten zizkidan gauzak; gauetan esnatzen nintzen, burua bere kabuz zihoakidan... Lan egiteari utzi behar izan nion, eta ume bat naizenetik egin izan dudana egiten hasi nintzen: idazten.

Uste dut nire historia pertsonala ja ez dela historia kolektiboa bezain garrantzitsua. Nik, adibidez, artikulu bat irakurtzen dudanean, ez daukat beharrik jakiteko zehazki zenbat urte dituen erasoa jasan duenak, zehazki nola izan zen... Behar dudana da norbaitek egitea analisi bat esango didana zergatik den hau egunerokoa: uste dut askoz interesgarriagoa dela, eta politizatu egiten du gaia. Jarrera politikoak zerikusia dauka galderak egitearekin, baina baita zure historia propiotik harago joatearekin ere. Eta uste dut emozioak —amorrua, mendekua, nazka— unibertsalagoak direla niri gertatu zitzaidana baino.

Nola definituko zenuke haurtzaroko sexu abusu bat?

Abusu bat mugak gainditze bat da, gehiegikeria bat; eta, haurtzaroko sexu abusuak izaera sexuala duten nagusikeria bat dira, ume bati egindakoak, gehienetan helduek eta gizonek. Haurtzaroko sexu abusuetan, hainbeste gainditzen dira mugak, ezen ume horren gorputzaren eta bizitzaren zati baten jabe egiten baita erasotzailea. Alde sexualarekin lotuta dago, baina beste gauza askorekin ere bai: adibidez, erasotzaileak badaki ume horrek ez duela ezer esango; eta, zerbait esaten badu, ume baten hitza dela heldu baten hitzaren kontra. Haurren hitzak, zoritxarrez, gutxiago balio du, eta erasotzen dion pertsonak oso ongi daki hori guztia.

Lehen erran duzu garrantzitsua dela aztertzea zergatik diren sexu abusuak eguneroko. Zure ustez, zergatik?

Bi modutara dira: alde batetik, gerta daitezkeelako egunero; eta, bestalde, abusuak jasaten dituen pertsona kopuruagatik. Lau neskatilatik batek eta zazpi mutikotik batek jasaten ditu. Eta harreman logika oso batekin daukate lotura: haurtzaroko sexu abusu gehienak konfiantza harreman batetik abiatzen dira. Horrek pentsarazten dit nola eratzen ditugun konfiantzazko harremanak umeekin, eta zer leku daukan umeen gorputzak konfiantzazko harreman horretan. Adibidez, naturalizatu egiten dugu umeei ipurdikoak ematea. Umeak behin eta berriro ukituak dira, haien baimenik gabe. Eta, bestalde, behartuak daude ukitzera, haien onespenik gabe: aitonari edo osabari eman behar diozun ohiko musu hori. Umea hazten da jakinda bere gorputza ez dela berea: helduena dela.

Familian gertatzen dira maiz. Horregatik isiltzen dira?

Bai. Niretzat, familia da gure gizartea eta estatua sostengatzen dituen egitura piramidal nagusia. Hierarkia figura bat egoten da—normalean, aita—, eta gorputza ere hierarkikoa da: ume baten gorputza heldu batenaren aurrean. Autoritate figura hori etengabe esaten ari da familian zer egin behar den, botere leku bat dauka. Eta, hierarkia egitura horretan, isiltasuna balio bat da, bai sexu abusuen gaian, baina baita familietako sekretuenean ere: mundu guztiak dakien hori baina inor aipatzera ausartzen ez dena. Zergatik? Familia hautsiko litzatekeelako, eta egitura hori erori egingo litzatekeelako, zeina saldu baitigute segurtasunezkoa dela eta beharrezkoa dugula.

Familiari traizio egitea litzateke abusu bat argitara ateratzea?

Hori da: ume askok ez dute esan nahi, familiaren statu quo-a ez puskatzeagatik, eta ez dutelako galdu nahi haientzat segurtasun espazio bat dena. Edo, segurtasunezkoa ez bada ere, hor bizi dira, finean: eguneroko espazio bat da. Izan daiteke kaka bat, baina daukatena da, eta beldur handia eman dezake hori guztia galtzeak, aldi berean zure sostengua baita.

Jennifer Freydek Betrayal Trauma: The Logic of Forgetting Childhood Abuse (Traizio bidezko trauma: haurtzaroko sexu abusuak ahaztearen logika, 1996) liburuan azaltzen du haurtzaroko sexu abusuen ondoren garatu ohi den amnesia lotua dagoela erasoa egin dizun pertsonarengan duzun konfiantza mailarekin. Zer gertatzen da konfiantza hausten denean?

Freydek azaltzen du ezen, konfiantza zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa dela abusu horretan dagoen traizioa, eta, beraz, zailagoa dela asimilatzea momentu horretan zutaz abusatzen ari direla. Konfiantza galera hori eraman dezakezu gero zure helduarora, besteekin harremanak izateko eduki duzun modua izan baita: umeak garenean dena xurgatzen dugu. Horrek ez du esan nahi abusatzaile bat bilatuko duzunik etengabe, baina posible da, sinpleki, sentitzea ez zarela deus. Edo eskatzea gaizki sentiaraz diezazutela. Baina aukera posibleak dira: ziur nago badirela pertsonak haurtzaroan abusuak jasan dituztenak eta euren kabuz kokatu dituztenak, inolako laguntzarik gabe. Uste dut ezberdindu beharko genukeela sexu abusuen gertaera edo praktika bera traumatik; eta parte moraletik ere bai. Ez baita egia traumarik ez badago ez dagoela abusurik.

Abiapuntu horretatik eraiki gaitezke emakume gisa ere? Indarkeriaren normalizaziotik?

Bai, bai. Eta zure inguruneak, gainera, isiltasuna mantentzen badu —ze isiltasuna ez da umearena: hori esateak ardura bere gain uztea ekarriko luke—, hori elikatu egiten da. Esperientzia horrekin heldu —eta emakume— bilakatzeak ekar dezake zeure burua hortik eraikitzea. Idealena da ez hori gertatzea, ze bizi ahal izan duzun horretatik harago gauza gehiago daude. Oro har uste izaten da haurtzaroan sexu abusuak jasan dituen pertsona batek ez duela sekula bururik altxatuko, pasatzen zaion guztia horrekin lotuta egongo dela... Ez nago ados horrekin: bizitza gauza gehiago dira.

Biktimaren rol horretatik harago joan nahi duzu, hain zuzen. Zer kalte dakar biktima izaerak?

Biktimarena kategoria sozial perbertso bat da, zeinetan zuk, abusuak jasandako pertsona gisa, eginkizun sozial bat betetzen duzun. Publikoki, gutxienez, izena galtzen duzu, ez bada «-ren biktima» abizenaz lagunduta; ahotsa galtzen duzu... Hau da, zuri gertatu zaizuna beste pertsona batzuek analizatzen dute: ez da ontzat ematen sexu abusuen biktima izan den pertsona batek bere burua pentsa dezakeenik. Bestalde, homogeneizazio bat gertatzen da, esperientziarena eta praktikarena. Ume bat pornografia film bat ikustera behartzea, nahiz eta bera jantzita egon, haurtzaroko sexu abusu bat da. Eta behartzeak ez du esan nahi lepoan labana bat jarri diozula: behartu dezakezu gero sari bat ematen badiozu, adibidez. Gauza asko daude.

Bestalde, biktimarena aukeratzen ez duzun kategoria sozial bat da: beste batzuek ezartzen dizute. Eta perbertsoa da, estatus bat ere lortzen duzulako, oso prezio garestikoa. Haurtzaroko sexu abusuak izugarrikeriatik harago ikusi behar ditugu, eta kontu politiko bat direla ohartu: ez da moralki onartezina den eta beldurgarria den zerbait —nahiz eta hori ere baden—; gertaera politikoak dira.

Egiturazkoak direlako?

Bai: gizarte bat antolatzen dutelako. Gizartea indarkerian oinarrituta antolatua dago, normalean gizonek eragindakoa, helduek, zuriek, heterosexualek...

Batzuetan ez du laguntzen biktima izaerak?

Nik jendea rol horretatik ateratzera animatzeak ez du esan nahi une zehatz batean horrek ez diezazukeenik lagundu zeure burua azaltzeko, baina uste dut sanoa dela gero estatus horri uko egitea, zure bizitzaren azalpen propioaren jabe egiteko. Agentzia gaitasuna izatea, azkenean.

Zure liburua lau partetan banatu duzu: amnesia, isiltasuna, haustura eta indar unea. Ohikoak dira fase horiek?

Liburua zati horietan banatu izana prozesu pertsonal baten parte da; ez da hainbeste munduari azaltzeko ibilbide bat, ez baitut uste ezeren adibide naizenik. Haurtzaroko sexu abusuen ondotik bizirik irauteko modua subjektiboa da, eta zilegia: pertsona bakoitzak egiten du ahal duena. Eta, bizirik iraun baino gehiago, gainditu baino gehiago, harekin bizi zara. Idazten ari nintzen heinean —garai luze bat izan zen— ez nituen poemak irakurtzen, eta, denbora bat pasatu zenean, ikusi nuen ez zela zerbait uniformea, baizik eta oroitzapenen berreskuratze prozesu horren faseak zeudela. Batzuk amorruzkoak ziren, beste batzuk errukizkoak, eta erabaki nuen lau fase horietan banatzea, uste baitut horietatik pasatu naizela. Edo hala nahiko nuke, ze, indar unea, ez dakit... Sorkuntzak ematen du indar une bat.

Erakuste horri garrantzia ematen diozu.

Bai, ze erakuste hori ere politikoa da. Idazteak, niri, beti lagundu izan dit asko: neure burua beste leku batetik ikusteko modu bat da, bestela iruditzen baitzait oso barnean bezala nagoela. Gero, argitaratzea beste kontu bat da, ze nik hasieran ez neukan pentsatua argitaratzea. Beldur handia ematen zidan, ez nekien nire izenez izenpetu ala ez... Amorru eta mendeku keinu bat ere izan zen. Eta, azkenean, erabaki nuen nire izenez argitaratzea, ez daukadalako ezer ezkutatzeko. Amorruak eta mendekuak ere lagundu zidaten: uste dut emozio positiboak eta zilegiak direla, eta, ateratzen badituzu, lagun diezazuketela zure bizitzan urratsak egiten.

Erakusketa bat izan duzue Tolosan. Nondik atera zen ideia?

Liburua argitaratu ondotik errezitaldiak egiten hasi nintzen, eta ondoren hitzaldiak eta prestakuntzak ematen. Maiatzean eta ekainean ikastaro bat egin nuen Tolosan, eta, kasu horretan, erakuste hori egin ahal izan genuen, lehenik gure artean sortu zelako konfiantza eta segurtasun eremu bat. Garrantzitsua iruditu zitzaidan erakusketa bat egitea, ze, azkenean, geure burua publikoki erakutsi dugu, baina kolektiboki. Konfiantza eta segurtasun eremu hori gabe zaila da isiltasuna puskatzea, eta horrek kezkatzen nau: gaur egun badago eskaera bat isiltasuna hausteko, eta oso ongi dago, baina horretarako baldintzak behar dira.

Kataluniatik zatoz: alderik ikusi duzu gai honen trataerari dagokionez leku batetik bertzera?

Ez. Baliabide asko falta dira bietan: ez dakigu zer egin haurtzaroan sexu abusu bat dagoenean.

Justizia sistema tresna egokia izan daiteke kasu hauetarako?

Nik ez daukat ikuspegi punitibistarik; eta, gainera, uste dut soluzioak ez duela zertan salaketatik etorri. [Espainiako] Rhodes legeari esker lortuko da testigantza behin bakarrik ematea, baina orain arte umeek sei, zazpi aldiz deklaratu behar izaten zuten. Eta testigantza ematea ez da atsegina. Gero, jasan ezazu epaiketa, ume gisa; prozesuek urteak iraun dezakete; amek GASaren aplikazioarekin daukaten arriskua... Parte judizial guztiak barnean darama indarkeria logika bat, zeinak eragiten baitu, batetik, ez direla salatzen salatu behar direnak, eta, bestetik, salatu, zertarako? Kasu askotan libre gelditzen dira, eta, ez hori bakarrik: umeen zaintzaren ardurarekin ere bai. Uste dut interesgarriagoa dela indarkeria matxistarekin egin dena: lehenik, umea indarkeria testuingurutik atera, eta saiatu laguntzen beste ikuspegi batetik, ez duena zertan zigortzailea izan.

Zer litzateke justizia, zuretzat?

Mundu ideal batean, umeekiko beste harreman bat izatea, baliabideak jartzea sexu abusuak jasaten dituztenentzat... Adibidez, haurrei erakutsi behar zaie mugak jartzen, eta sexu abusuei buruz hitz egin egin behar zaie, baina haien hizkuntzan. Haurrak entzuten ere ikasi behar dugu: irakaslea bazara, eta ume batek idazten badizu abusu batekin zerikusia duen idazlan bat, burutik pasatu beharko litzaizuke beharbada pertsona hori sexu abusuak jasaten ari dela. Oihuka esaten ari zaizkigu, askotan: gorputza mugitzeko moduagatik, gehiegizko alaitasunagatik, ohean kaka edo pixa egiteagatik...

Bestalde, ez dut fede handirik justizian, oro har; justizia sozialean, gehiago. Adibidez, justizia ekintza bat litzateke sozialki gertatu zena Iruñeko talde bortxaketarekin: hor egon zen protesta eta presio soziala. Eta denok har dezagula haurtzaroko sexu abusuen gaineko ardura. Ze, hainbeste gertatzen badira, nonbait zilegitasuna ematen zaielako gertatzen dira: babesgabetasun bat dago umeekin. Alde batetik gain-babestuak daude, baina, bestetik, babesik gabe. Horren arduradun egin behar dugu, denok. Begirada aldatu behar dugu.