«Gaixotasun bat ez da arraroa jende gutxik daukalako soilik, baizik eta jende gutxik daukalako eta, gainera, ezezaguna delako». Horrelaxe deskribatu ditu halako gaitzak Adolfo Lopez de Munain Donostialdeko ESIko Neurologiako zerbitzuburuak. AEA alboko esklerosi amiotrofikoa ikertzen du orain hamabost urtetik, eta «bizitza osoa» darama gaixotasun arraroak aztertzen: «Agian, ni naiz arraroa».
Izan ere, gaixotasun arraro bakoitzak jende multzo txiki bati eragiten dio: bost laguni baino gutxiagori 10.000 laguneko. Halere, milaka gaixotasun arraro daudela ohartarazi du Josune Hualde Nafarroako Ospitale Unibertsitarioko pediatrak: hirurehun milioi pertsonak dute gaixotasun arraroren bat munduan. «7.000 gaixotasun arraroetatik bat duen jende guztia batzen badugu, biztanleen %6-8 dira; hori bai, gaixotasunak oso ezberdinak dira elkarren artean», zehaztu du Hualdek. Kopuruak alde batera utzi eta gaixoak gogoan hartuta, Oscar Milletek agerian utzi nahi izan du paziente bakoitzak bete-betean jasaten duela gaitza, ezohiko gaixotasunen bat duten herritarren ehunekoa gorabehera. Milletek porfiria gaixotasunaren aldagai bat ikertzen du, eta CIC Bioguneko ikerketa taldeko ikertzaile nagusia da.
Hualde pediatraren hitzetan, «ez da hain arraroa gaixotasun arraro bat edukitzea, ez horiek ikertzea ere». Nabarmendu du pediatrek asko dakitela gaixotasun arraroei buruz, egunerokoan ikusten dituztelako halakoren bat duten haurrak: «Uste dut pediatra guztiok daukagula sentsibilitate berezi hori: ohikoa eta beharrezkoa da guretzat».
Hain zuzen, eritasun arraroen %50-60 pediatriari dagokion adinean agertzen dira, eta jatorri genetikoa dute: %80 inguru DNAren mutazioren batetik sortzen dira. Asko eta asko autosomiko errezesiboak dira, hau da, bi gurasoek mutazioren bat izan behar dute. Halako gaitzak dituztenen desgaitasunaz ere mintzatu dira adituak. Gaixotasun arraroen %65-70ek lotura dute desgaitasunen batekin, eta eragin larriak eta ezgaitzaileak dituzte.
«Argi dago [gaixotasun arraroen inguruko] jakintza berria dela eta ez duela ibilbide luzerik»
EDURNE BERRACIC Bioguneko ikertzailea
Halako gaixotasunak tartean direnean, ahalegin berezia egin behar izaten dute mediku kontsultetan, eta, horretarako, «koordinatuta» aritu. Hualdek azaldu du ohikoa dela paziente bakoitzak mediku bat baino gehiago izatea, espezialitate batetik bestera ibiltzen baitira: «Sistema askori eragiten dieten patologia oso globalak izan ohi dira». Lopez de Munainek ere bide beretik jo du: irizten dio AEA ez dela gaixotasun bakarra, bat egiten duten hainbat gaixotasun baizik. Hortaz, arloka ikertu behar dute. Gainera, ikertzea zaila da, gaixo gutxi dagoelako eta gutxi irauten dutelako bizirik, gaixotasuna bera degeneratiboa denez gero.
«Odisea diagnostikoa»
Lopez de Munainek aipatu du edozein gaixotasun tratatzeko funtsezkoa dela jakitea pazientearen gorputzean zer gertatzen den, baina, gaur egun, gaixotasun arraroen %20 soilik ikertzen dituzte, adituen arabera. Bost eta sei urte bitartean behar izaten dituzte diagnostiko bat lortzeko, eta, zenbaitetan, «askoz ere gehiago», Edurne Berraren esanetan, proba genetiko asko eta baheketa asko egin behar izaten baitituzte. Berrak VHL Von Hippel Lindau sindromea ikertzen du CIC Biogune ikerketa zentroan. Hualdek izena jarri dio pazienteek diagnostikoa izan arte egiten duten bide luzeari: «Literatura zientifikoan, odisea diagnostikoa deitzen zaio».
Batez beste hiru diagnostiko oker ematen zaizkie pazienteei urte horietan. Milletek esplikatu du medikuz mediku ibiltzen direla, harik eta norbaitek argitu arte zer duten: «Aldizkako porfiria akutuaren diagnostikoa emateko denbora, batez beste, hamar urtetik zortzira jaitsi da, kontzientziazio handiagoa baitago». Beste batzuek, ordea, sintoma bereziren bat dute: «Adibidez, sortzetiko porfiria eritropoietikoa duenak gernu gorria izaten du, eta, beraz, diagnostikoa ia berehalakoa da, baina ez da ohikoena izaten».
Jaioberriei orpoaren proba egiten zaiela azaldu du Berrak, eta haren bidez gaixotasun batzuk atzematen direla, baina gaitz asko ez direla kontuan hartzen baheketa parametroen barruan. Adierazgarria iruditu zaio aurten txertatu izana lehen aldiz BAME barruko mediku egoiliarren azterketan laborategiko genetika, medikuntza eta klinika espezialitatea, hots, ikertzeko eta azterketa sakonagoak egiteko beharra: «Oso ondo iruditzen zait, baina argi dago jakintza berria dela eta ez duela ibilbide luzerik».
«Aldizkari handietan argitaratu behar baduzu, ez da oso eremu erakargarria: ez da gauza bera minbizia ikertzea edo gaixotasun arraro bat ikertzea»
OSCAR MILLETCIC Bioguneko ikertzaile nagusia
Lopez de Munain ere ikerkuntzaren defendatzaile sutsua da: «Uste dut ezin dela kalitatezko osasun sistema publikorik izan ikerkuntzarik gabe; are, esango nuke, oro har, ikertzen duten medikuak mediku hobeak izango direla, teknikoki kualifikatuagoak». Hualdek gaineratu du zenbat eta gehiago ikertu orduan eta gaixotasun gehiago deskubritzen dituztela.
Ezezagutza handia dago gaixotasun arraroen inguruan, eta gaixotasun nagusi bati bezainbateko arreta eskaini behar zaio horietako bakoitzari; hortaz, gaixoek gehiago sufritzen dute, Milleten iritziz. Ezagutza faltaren arrazoia ematera ere ausartu da. Haren ustez, zientzialari baten ikuspuntutik, gaixotasun arraro bat aztergai izateak asko mugatzen du ikerketak gerora izango duen oihartzuna: «Aldizkari handietan argitaratu behar baduzu, ez da oso eremu erakargarria: ez da gauza bera minbizia ikertzea edo gaixotasun arraro bat ikertzea».
Hori bai, gaixotasun arraroak ikertzeak «abantaila oso handi bat» duela iritzi dio: «Minbizia oso gaixotasun konplexua da, eta aurrerapausoak oso motelak izaten dira; gaixotasun arraroak, aldiz, oso mugatuta daude maila molekularrean, eta, hortaz, urrunago irits zaitezke. Niretzat horrek zentzu handia ematen dio halakoak ikertzeari». Berrak gaineratu du saio klinikoak ere azkarragoak izaten direla sendagai arruntekin baino, «ez baitago efektua alderatzeko drogarik, eta populazioa askoz ere txikiagoa baita».
«Familia osoaren medikuak gara, nolabait»
JOSUNE HUALDE OLASKOAGANafarroako Ospitale Unibertsitarioko pediatra
Baldintza horien ondorioz, badira tratamenduak zenbait gaixotasun arrarorentzat, eta, askotan, botika umezurtzekin egindako «tratamendu pertsonalizatuak» izaten dira, Hualdek zehaztu duenez. Sendagaien Europako Agentziak onartutako sendagaiak izaten dira, gaixotasun arraro baterako tratamendu gisa balio dezaketenak. Botikak umezurtz gisa aitortzen direnean, botika industriak babesa jasotzen du tratamendu hori ikertzeko. Hori bai, beti ez dute interesik izaten, merkatua oso mugatua baita. Berrak ohartarazi du Osakidetzak, esaterako, ez dituela barne hartzen halako sendagaiak.
Halere, ohikoena da gaixotasun arraroek tratamendurik ez edukitzea: Edurne Berrak estimatu du ezohiko gaixotasunen %6 inguruk dutela tratamenduren bat, eta erantsi du tratamendurik ez edukitzeak asko eragiten duela: «Haurrek eskola arazoak izaten dituzte, helduek lan munduan sartzeko zailtasunak, eta abar. Sufrimendua ez da fisikoa bakarrik: harremanei ere eragiten die, buru osasunari, bai pazienteenari, bai senideenari». Lopez de Munainek AEAren adibidea jarri du. Gaur egun, AEAren herentziazko forma baterako soilik dago eskura tratamendua: haren bitartez, lortu dute gaitz jakin horren bilakaera nabarmen moteltzea. Baina berrogei urtean emaitza onak izan dituen bakarra da, gainerako saio kliniko guztiek porrot egin baitute.
Harremana, ikerkuntzan soilik ez
Berraren ustez, gaixotasun arraroak ikertzen dituztenen bereizgarri bat da harremana dutela gaixoen senideekin eta elkarteekin, eta iruditzen zaio horrek «balio erantsi handia» ematen diola ikerketa proiektuari: «Gaixotasun hori duten haurren eta gazteen amekin hitz egiten dugu, eta tira, horrek karga emozionala dakar». Zehaztu du gaixotasun arraroen elkarteetan «aita adoretsu asko» izaten direla, baina «ama adoretsuak gehiago» direla.
Gaixotasun arraroak ikertzeak dakarren karga emozionalari erantsi dio ikertzaileek beren gain hartzen duten ardura, baita proiektuetarako finantzaketa lortu beharra ere: «Edozein zientzialariri galdetuz gero, esango dizu finantzaketa beti dela arazo». Halere, uste du VPL gaixotasunaren ikerketari dagokionez «pribilegiatuak» direla, Sendabide VPL gaixotasuna duten Euskal Herriko pazienteen elkarteak eta VPL gaixotasuna duten pazienteen Espainiako elkarteak diruz laguntzen dietelako.
Ikerketa asko eta asko pazienteen beharren ondorioz abiatu direla zehaztu du Berrak. Zehazki, VPL gaixotasuna ikertzeko proiektua Sendabidek bultzatu zuen, haiek jo zuten Berrarengana: «Kontatu ahala oilo ipurdia jartzen ari zait, oraindik gogoratzen baitut presidentearekin lehenengoz hitz egin nuenekoa». Pazienteek eta haien senideek laguntzeko joera izatea txalotu du zientzialariak, eta eskerrak eman dizkie: «Kirurgia asko izaten dituzte, eta laginak emateko prest egoten dira beti, ikertzeko». Ados azaldu da Hualde ere, uste baitute denek helburu bera dutela, azken finean.
Hualdek oroitu du lehen, osasungintza publikoak medikuntza genetikoko teknika hain aurreratuak eskaintzen ez zituenean, karga emozional handia eragiten zuela pentsatzeak Euskal Herrian ezin zituztela erabili munduko beste tokiren batean aplikatzen hasitako teknika batzuk. Hain zuzen, adierazi du pazienteak haurrak badira ere harreman zuzena izaten dutela familiekin, eta bertatik bertara izaten dutela haien oinazearen berri: «Familia osoaren medikuak gara, nolabait».
«Institutuan lan egiten duten biologoei beti esaten diet gugandik hamar metrora dagoela arazoak dituen jendea»
ADOLFO LOPEZ DE MUNAINDonostialdeko ESIko Neurologiako zerbitzuburua
Lopez de Munainen ustez, «AEAren kasua bereziki gogorra da»: «Pazienteak buruz ondo daude, baina erabat ezinduta amaitzen dute, eta bizi itxaropen laburra izaten dute normalean». Horrek medikuak «frustratu» ohi ditu: «Tratamendua hartzeko eta borrokatzeko aukera badago, bai pazienteak bai medikuak badute zeri heldu, baina gaixotasun progresibo bat bada, ez». Alabaina, neurologoa frustrazio hori estimulu bihurtzen saiatu da: bere buruari galdetzen dio zer egin dezakeen, ez paziente jakin baten alde, baizik eta gaixotasun horri buruzko jakintza zabaltzearen alde, egoera hobea izateko hurrengo gaixoentzat eta medikuentzat.
Serendipia hitzarekin deskribatu du Oscar Milletek gaixotasun arraroen ikerkuntzari lehen aldiz erreparatu zionekoa, hots, azaldu du ustekabean deskubritu zuela mundu hori. Hemezortzi urte bete dira ikertzen hasi zenetik: «Hamar urte iraungo zuela uste nuen, baina bizitza osorako helburu bihurtu zen. Normalean, zientzialariok ahalik eta ondoena argitaratzen dugu ikertutakoa, eta kito, hori baita emankorrena. Baina niri iruditu zitzaidan interesgarria izan zitekeela zirkulua osatzea». Uste du baduela modua ikerketa prozesua burutzeko.
Barret kooperatibak sortu berri duen Rara dokumentalean, Fide Miron da protagonista. Hain zuzen, Oscar Milletek ikertzen duen gaixotasuna dauka Mironek: sortzetiko porfiria eritropoietikoa. Dokumentalean kontatzen du behin, biak zebra bide batetik pasatzen ari zirela, auto batek Millet harrapatu zuela ia, eta Mironek garrasi egin zuela: «Kontuz nire zientzialariarekin!». «Bai, horrela deitzen dit hasieratik, eta izugarri harrotzen nau», azaldu du Milletek.
Oroitu du «Fidek» topatu egin zuela bera, eta hala egin dutela Alemaniako eta Hungariako beste gaixo batzuek ere: «Orain gutxi emakume batek idatzi dit semea porfiriarekin jaio zaiolako… Esperantza bila, informazio bila edo maitasun bila etortzen dira; azkenerako, haien lagun egiten zara».
Gaixotasuna dutenekin elkartzea lagungarria da ikertzeko, Milleten esanetan, eta, batez ere, «zentzua» ematen dio lan horri: «Laborategian bakartzeko ohitura dugu, baina, bisitan etortzen direnean, pazienteek izugarri motibatzen dituzte nire taldeko ikerlariak, ikusarazten baitiete zertarako ari diren lanean», kontatu du Milletek.
Lopez de Munaini ere iruditzen zaio motibazioa ezinbestekoa dela ikerketa egiteko: «Institutuan lan egiten duten biologoei eskatu ohi diet kontsultara etortzeko pazienteak ikustera, zuzenean jakin dezaten zer duten. Beti esaten diet ez gaudela laborategi batean, unibertsitatean, ikerketa zentro batean, baizik eta ospitaletik hamar metrora dagoen leku batean, eta gugandik hamar metrora dagoela arazoak dituen jendea».
Neurologoak aipatu du azken urteotan gaixotasun arraroen unitateak eratu direla hainbat ospitaletan, unitate horietan biltzeko gaixoak, esperientzia, irakaskuntza, saiakera klinikoak eta terapiak.
«Ez dago paziente horiek guztiak koordinatuko dituen aditurik»
Edurne Berra CIC Biogune Biozientzietako Ikerkuntza Kooperatiboko Zentroko ikertzailea da. Von Hippel Lindau sindromea ikertzen du, eta sindrome horrek 30.000 pertsonatik bati eragiten dio, gutxi-asko. Pertsona horiek mutazio bat dute VHL deituriko genean. Gene hori, ondo funtzionatzen duenean, tumoreen ezabatzailea da, hau da, organismoan tumoreak sortzea galarazten du. Baina pertsona horien gorputzetan ez du ondo funtzionatzen, «edukiko ez balute bezala da» eta, beraz, kisteak eta tumoreak sortzen zaizkie entzefaloan, bizkar muinean, begietan, pankrean…
Tumoreak onberak edo gaiztoak izan daitezke, eta gehiago edo gutxiago eragin dezakete norbere bizitzan. Kirurgia bidez kentzen dizkiete, baina berriro azaltzen dira, «behin eta berriro»: «Ezagutzen dut gazte bat etzanda egon behar duena buruan tumore asko dituelako; 19 urteko bat itsu gelditu zen begiko tumore bat tarteko; beste batzuek, berriz, bizitza normala egin dezakete».
Horrek medikuen jarraipena zailtzen du: «Bularreko minbizia ginekologoak tratatzen du; garuneko tumoreak, neurologoak. Baina VPL sindromearen inguruko jakintza oso zatikatua dago, ez dago sindromean espezializatuta dagoen eta paziente horiek guztiak koordinatuko dituen aditurik». Terapia geniko bat lortu nahi dute: «Haren bidez, funtzionatzen duen genea sartu nahi dugu paziente horien zeluletan, hau da, funtzionatzen ez duena bestearekin ordezkatu, eta, horrela, funtzionarazi».
Proiektu horretan CIC Biogunek, EHUk eta Cima Nafarroako Unibertsitateko ikerkuntza zentroak parte hartzen dute, baita zenbait elkartek eta Onkologikoak ere. «Lan kooperatiboa da guztiz». Berraren esanetan, proiektuak funtzionatzen badu, baliteke terapia bat izatea VPL sindromea dutenentzat, eta, agian, beste gaixotasun batzuetan ere baliatu ahal izango da.
«Oso berritzailea da exoma osoaren sekuentziazioa Osasunbidean txertatzea»
Navarrabiomed ikerketa zentroak Nagen Pediatrics ikerketa proiektua egin zuen 2020 eta 2022 artean, Nafarroako Ospitale Unibertsitarioarekin lankidetzan. Josune Hualde Olaskoaga pediatra izan zen proiektuaren buru, eta gaixotasun arraroak zituzten haurrei diagnostikoa ematea zen helburua.
Teknika hori aplikatuta, diagnostiko genetiko azkarrak lortu zituzten, jakiteko gaixotasun genetikoren bat zutelako susmoa zuten haur horiek zer zuten —azkar, genetikaren alorrerako: 15-20 egunen buruan—. Diagnostiko horrek modua ematen du jarduera medikoa egokitzeko.
Hualderen esanetan, diagnostikoa izatea lagungarria da «denentzat»: «Medikuari kasua bideratzen laguntzen zion, eta diagnostikoa jaso zutenek esku hartze pertsonalizatua jasotzen zuten». Askotan, gurasoei aholkularitza genetikoa eman zieten berriro guraso izateko orduan —askotan gurasoak baitira gaitzaren eramaileak—. «Emozionalki ere, ez da gauza bera zure semeak zer duen jakitea edo ez jakitea».
Pediatrak azaldu du pazienteei eta senideei angustia pizten diela odisea diagnostikoak, eta proiektu horren bidez itxaronaldia laburtzea lortu zutela: «Diagnostiko tasa ona lortu genuen: 79 haurretatik 31ri eman zitzaien gaixotasun arraroen diagnostiko bat (%39,2); gaixotasun guztiak ezberdinak izan ziren».
Datuak onak izan zirenez, modua izan zuten Osasunbidean teknika horren eredu sinplexeago bat ezartzeko: exoma osoaren sekuentziazioa. «Medikuntza genomikoa da hori ere, eta modua ematen du ospitalean dauden eta gaixotasun genetikoren bat izan dezaketen 4 hilabete baino gutxiagoko haurrak ikertzeko».
Pediatraren iritziz, «oso berritzailea da exoma osoaren sekuentziazioa Osasunbidean txertatzea»: «Lorpen bat da, ikerketa talde gisa helburutzat baitaukagu pazienteei ekarpenak egitea, teknika berrien diagnostiko berrien bidez, eta horiek ibilbide bat edukitzea».
«Porfiria mota bakoitzak ere bere tratamendua behar du»
Porfiria kasu asko daudela azaldu du Milletek, eta horietatik bat ikertzen duela bereziki: sortzetiko porfiria eritropoietikoa. Esplikatu du «izugarri kaltegarria» dela: batetik, pazienteek anemiak eta abar izaten dituzte odolean; bestetik, porfirina deitzen den gai kimiko naturala pilatzen dute, eta toxikoa da larruazalean, hezurretan, hortzetan, ilean... Aurpegia deformatzen zaie. «Oso paziente bereziak dira».
Aitortu du «garaipen bat» litzatekeela terapia bat lortzea. Fide Mironek Rara dokumentalean aipatzen du berarentzat sendagairik heldu ez bada ere pozten dela ikusita alternatiba gehiago daudela gazteagoentzat. Milletek erantsi du Mironek berak badakiela ikerketa oso geldoa dela, eta jada gaixotasunaren bizi itxaropena gainditu duela: «Fidek bizitzeko arrazoi bihurtu du gaixotasuna, eta noizbait sendagai bat izateko aukerak zentzua ematen dio bere bizitzari».
Horretarako bidean, medikuntza pertsonalizatua erabiltzen dute CIC Biogunen: «Oinarrian esan nahi du guztiok ezberdinak garela, eta tratamendua ere ezin dela berbera izan denontzat, moldatu egin behar dela». Gaixotasun arraroen ikerketa, bere horretan, medikuntza pertsonalizatua da: «Porfiria kasu bakoitzak ere bere tratamendua behar du».
Oscar Milletek aitortu du bere esperientzia positiboa izan dela, baina ez erraza: «Noiz edo noiz ikerketa gelditu behar izan dugu diru faltagatik, baina, azkenean, lortu dugu proiektua amaitzeko dirua». Iruditzen zaio ikerkuntza zentroak babes handia eman diola, eta inbertitzaile publiko eta pribatuek —senideek eta inbertsio funtsek— proiektuan sinistu izanak ere lagundu duela.
«Stephen Hawkingek 60 urte iraun zuen, baina haren kasua bitxienetan bitxiena da»
AEA «gaixotasun suntsitzailea» dela iritzi dio Adolfo Lopez de Munainek, pazienteak ezinduta uzten dituelako denbora gutxian. Azaldu du gaixoaren neurona motorrak hiltzen dituela eta, horren ondorioz, gihar ahultasun progresiboa sortzen diola, arnasketari eta elikadurari eragiteraino. Pazientea etzanda soilik egon daiteke, eta, bilakaera azkarra bada, hiru eta bost urte arteko epean hiltzen da, arnas gutxiegitasunaren ondorioz: «AEAri buruz hitz egiten den guztietan aipatzen da Stephen Hawking [fisikari teorikoa], 60 urte iraun zuen eta, baina haren kasua bitxienetan bitxiena da».
Urtean hiru kasu izaten dira 10.000 biztanleko. Donostia ospitalean, gaur egun, hirurogei bat paziente dituzte. Gaixotasunaren eraginak beso batean nabaritu daitezke hasieran, hanka batean… Pertsonak 60-70 urte dituenean agertu ohi da; zenbaitetan, lehenago. Neurologoak esplikatu du berrogei genek baino gehiagok sortzen dutela AEA, eta arazoa dela gene horiek «funtzio asko eta oso garrantzitsuak» dituztela.
Orain hamabost urte hasi zen Lopez de Munain arlo horretan. Orain proiektu bat abiatu dute AEA ikertzeko: Seed Als. Bi ikerketa buruetako bat izango da Lopez de Munain bera; Euskal Herriko bi ikerketa taldek parte hartuko dute, eta Espainiako beste hogeita bostek. Espainiako institutu batek 3,9 milioi jarriko ditu horretarako.
Bi urtez arituko dira elkarlanean. 600-800 gaixoren laginak eta datu klinikoak era homogeneoan jaso eta analizatuko dituzte, helburu bera betetzeko asmoz. Lana banatuko dute, eta zentro bakoitzak atal bati helduko dio: «Arraroa denari ezin zaio indibidualismo txikitik heldu». Lopez de Munainek uste du horrelako proiektu batek pentsaera aldatzea eskatzen dutela: «Denbora asko daramat defendatzen ikerketa elkarlanean egiteko beharra; maite dut ideia hori».
