1987-KO SAIOA
KARLOS IOLDI: Herrera de la Manchan preso nengoela, ihes egiteko zulo bat egiten genbiltzan. Egun haietako batean Jokin Gorostidi zena eta Itziar Aizpurua bisitan joan ziren kartzelara, HBko Mahai Nazionalaren agindu batekin: [1986ko azaroaren 30eko] Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetako zerrendetan joateko preso gipuzkoar bat behar zutela. Gure kide bati neure izena bota zioten, ni nintzela egokiena. Iheserako zuloaren burutazioekin nenbilen, baina baiezkoa eman nuen, zerrendan besterik gabe joango nintzelakoan. Seigarren jarri ninduten Gipuzkoako zerrendan, eta atera nintzen parlamentari.JESUS EGIGUREN: Hauteskunde haiek PSEk irabazi zituen. Hemeretzi legebiltzarkide guk, EAJk hamazazpi. EAJk boto gehiago lortu zituen [271.208 jeltzaleek, 252.233 PSEk. HB, hirugarren indarra: 13 aulki, 199.900 boto], baina hauteskundeak legebiltzarkide gehien lortzen duenak irabazten ditu. Geuretzat izan zen parlamentuko Mahaiko presidente kargua, eta neu jarri ninduten. Hirugarren legealdia zen, eta hasieratik nengoen han. Edozertarako prest nintzen, eta karguari baiezkoa eman nion. Protokoloa da asko kargu horretan, eta sarri bakarrik zaude; hura ez da gobernu bat bezalakoa. Jaurlaritzako lehendakari Ardanza hautatu zutenean, hori formalki Espainiako erregeari jakinaraztea nuen lanetako bat, baina nik ez nekien erregearengana nola iritsi, eta ez nekien nola tratatu behar zen. Gero PPrekin Estatu Segurtasuneko idazkari izandako bat zegoen legebiltzarrean legelari nagusi: Ignacio Astarloa. Hark azaldu zizkidan kontu nagusiak. Taxian joan nintzen Madrilera erregearengana, ez auto ofizialean.
IOLDI: Hauteskunde osteko egun haietan Alcala-Mecon geunden gu, epaiketa zela eta. Esteban Nieto zenak jakinarazi zidan irratian entzun zuela parlamentari kargua hartu behar nuela. Nik ez nekien ezer. Espetxe funtzionario batek esan zidan telefonoan neure abokatua nuela: Iruin. Hark berretsi zidan albistea, eta aipatu Langraizko kartzelara eramango nindutela, parlamentari kreditazioa jaso behar nuelako legebiltzarrean. Jaso nuen [1987ko urtarrilaren 28an], istilu artean; gure arreba bat haurdun zegoen, eta ertzain batek borrarekin sabelean jo zuen.
EGIGUREN: Urduritasun handiko egunak ziren. Urte hasieran [urtarrilaren 8an] osatu zen Mahaia, gero legebiltzarkideok aktak jaso genituen, eta ondoren izan genuen lehendakaria hautatzeko inbestidura saioa. Hasieran lau hautagai zeuden: Ardanza, Benegas, Garaikoetxea eta hau, Ioldi. Hori ez zen behin ere tokatu; ez lau egotea eta ez HBk aurkeztea berea. Niri tokatu behar hura kudeatzea...
IOLDI: Eta niri tokatu behar HBren lehendakarigai izatea, Jesus... 24 urte nituen, eta presoa nintzen. Parlamentari akta jaso ondoren, atzera berriz ere Langraizera eraman ninduten, eta gero Herrerara. Otsailaren erdialdera [15ean] izan nuen ustekabe hori: HBk lehendakarigai aurkeztuko ninduela. HB orduan ez zen joaten Eusko Legebiltzarrera, instituzio autonomikoari zilegitasunik ez ziolako aitortzen; HB joango zen lehen ohiko saioa zen hura [1981ean Gernikako saioan izan zen koalizioa, Juan Carlos I.a Espainiako erregea etorri zenean], eta zer, eta ni, preso bat, lehendakarigai.
EGIGUREN: Parlamentuko presidentea neu nintzenez eta, beraz, barruko funtzionamendua nolakoa izango zen neuk erabakiko nuenez, batek esaten zizun ez uzteko sartzen Ioldiri, ETAko preso bat ezin zela legebiltzar batean egon. Beste batek esaten zizun eskuburdinekin sartu beharko zuela. Horrelaxe dena. Eta han nengoen, bakar-bakarrik erabakitzeko. 50en bat komunikabide zeuden inbestiduraren egun hartan [ETBk eta EAEko TVEk zuzenean eman zuten], eta denak sartzeko tokirik ez zegoen parlamentuan. Hori izan zen beste arazo bat. Beste bat, polizia indarren eskumeneiburuzkoa. Guardia Zibilak presoa Ertzaintzaren esku uzteko gestioak egin nituen Madrilgo agintari batzuekin, eta, azkenean, Ertzaintzak eraman zuen Ioldi legebiltzarrera. Konplikatua zen dena.
IOLDI: Herreratik Langraizera Guardia Zibilak eraman ninduen, inbestiduraren bezperan. Harako bidean, herrialde bakoitzeko guardia zibilez aldatzen ninduten. Langraizen zain nituen HBkoak: Iruin, Txomin Ziluaga zena eta Iñaki Ruiz de Pinedo. Mahai Nazionalak prestatutako hitzaldia eman zidaten, eta gakoak-eta azaldu. Dardar batean nengoen ni. Izan ere, Herreran orduan presoon protestak zirela-eta egun santu osoa ziegan ginen, bakarturik, eta irratiko buletin bakoitzean nire izena baino ez nuen entzuten. Ziluaga-eta joan eta ziegara itzultzean, gau osoa pasatu nuen hitzaldia prestatzen, lorik egin gabe. Baziren gako politikoak, orduko ohikoak, eta haiek ondo azaltzeko arazorik ez neukan, baina baziren gai tematikoak ere: ekonomia, fiskalitatea, bankua, hezkuntza...
EGIGUREN: Neuk ere banituen niretzat ezohikoak ziren buruhausteak, Karlos. Batzuek, gauzak zailtzearen enpeinuz, esaten zuten ganberan poliziek egon behar zutela. Agindua eman nuen: poliziarik ez barruan. Zer irten behar zuen honek, ertzainekin hitzaldia ematera? Ez, ez. Ertzainek legebiltzar sarreran utzi zuten, eta ganbera barruan beste edozein parlamentari bezala ibili zen.
IOLDI: Baina hitzaldiaren ondoren parlamentuko jatetxera joan nintzenean, kaleko jantzitako bi polizia gertu izan nituen, zaintzan. Peluka eta guzti zeuden.
EGIGUREN: Iskanbila hura dena gutxi ez, eta parlamentu kanpoan hiru manifestazio zeuden egun hartan, izaera desberdinekoak [ikasleen bat, ezker abertzalearen bat eta Magefesa fabrikako langileen bat]. Aurretik auzitegietako eztabaida bat ere egon zen Ioldiri parlamentura joaten utzi edo ez erabakitzeko [Espainiako Auzitegi Nazionalak hasieran ukatu egin zion aukera, baina defentsa abokatuek aurre egin zioten erabakiari, eta Auzitegi Nazionalak Iruñeko Probintzia Auzitegiaren esku utzi zuen erabakia, artean ez baitzen EAEko Auzitegi Nagusirik. Iruñekoak Eusko Legebiltzarrean izateko baimena eman zion Ioldiri, «haren boto-emaileen eskubide politikoak» bermatzeko. Aferagatik inbestidura saioa otsailaren 20tik 26ra atzeratu zuten].
IOLDI: Akordatzen, Jesus?: alkandora batekin joan nintzen. Marka da hori ere. Eta txandalaren galtza batzuekin eta kiroletako zapatilekin. Hitzaldiaren aurretik, goizeko bederatziak pasa zirela, familiarekin egoteko tarte bat izan nuen, eta gure amak, mesedez kentzeko zapatilak eta jartzeko zapatak. Nik ez nuen nahi, baina jantzi nituen azkenean. Jertse bat ere jantzi nuen, Tasio Erkiziak eman zidana hantxe. Nik beti pentsatu izan nuen jertse hura Tasiorena berarena zela, baina behin, kartzelan Txema Ramirez de la Piscina irakaslearen Ertzantza. ¿Héroes o villanos? liburua irakurtzen ari nintzela, hara non ikusi nuen jertse hura Kinitorena zela.
EGIGUREN: Sasoi hartan parlamentuan egiten baitzuen lan Kinitok [Joseba Urkijo Kinito, HBko Mahai Nazionaleko kide ohi eta Espainiako polizia indarren konfidentea].
IOLDI: Azkenean, bi lehendakarigai baino ez ginen aurkeztu: Ardanza eta biok. Goizez egin genituen hitzaldiak, neuk aurrena, eta ondoren parlamentuan bertan bazkaltzeko aukera izan genuen. Senideekin joan nintzen bazkaltzera. Txipiroiak zeudela ikusi nuen menuan, niri izugarri gustatzen, eta aprobetxatu egin nuen aukera. Arratsaldean, bozeramaileen txandan, HBren izenean Ruiz de Pinedok hartu zuen hitza, eta hark bukatzean alde egin genuen guk. [Bozketan, Ardanza lehendakari, EAJ, PSE eta CDSren botoekin; 38 boto, gehiengo osoa boto bategatik. EA, EE eta AP abstenitu egin ziren. HBk ez zuen parte hartu bozketan]. Denak etxera, eta ni, Langraizera berriro [Ez zen gehiago itzuli legebiltzarrera. Epaitu eta zigortu ondoren kendu zioten parlamentari akta, 1988an. Jose Luis Elkorok hartu zion lekukoa].
EGIGUREN: Benegas zen gure hautagaia. EArekin eta EErekin saiatu ginen akordioa egiten, baina ezin izan zen. Garaikoetxeak zeukan EAren eta EEren babesa. PSEk beti eduki du akordioak-eta egitekoardura bat eta, jarrera tradizionaletara joz, erabaki genuen EAJrekin ituna egitea. Sekula ez dut akats gisa hartu hura.
IOLDI: Nirekin gogorrena Garaikoetxea izan zen. Hitzaldian hanka sartze bat egin nuen, eta Xabier Amurizak askotan aipatzen du. Eserleku «ziztrin hauek» esanbeharrean, «zikin hauek» esan nuen. Aldea dago, eta Garaikoetxeak egurra eman zidan; lehendakari izana zen eta ez zitzaion gustatu, nonbait.
EGIGUREN: Eta «candidato alehendakari» [lehendakarigai] esan beharrean, «presunto lehendakari» [ustezko lehendakari] esan zenuen!
IOLDI: Egia, Jesus! Eta ba al dakizu zeinek gogoratzen duen hori? Galindok, bere liburuan. Kontatzen du ni atxilotu nindutenean bera han zela, Ataunen operazioa zuzentzen, eta geroago inbestiduran nola esan nuen «presunto lehendakari» hori. Liburuan dio harrezkero «presunto lehendakari» deitzen nindutela. Bestela, ondo moldatu nintzen hitzaldian. Euskaraz eta gaztelaniaz; euskaraz hobeto. Ordu eta erdikotartean neukan, eta azkenerako minutu batzuk sobratu zitzaizkidan.
EGIGUREN: Ez da ohikoa Karlos aritu zen bezala aritzea. 24 urte, kartzelatik atera, aurreko egunean jaso testua, halako ikusmina eta iskanbila, parlamentuak inpresionatu egiten zaitu bestela ere, eta ondo moldatu zen hitzaldian. Ur asko edan zenuen; hizketan ari denarentzat helduleku bat da ur basoa.
IOLDI: Abokatuek-eta aholkatu zidaten ur asko edateko. Lasaigarria izango zen.
EGIGUREN: Diskurtso gogorra izan zen HBrena, garai hartakoa. Ez zen izan harritzekoa.
IOLDI: KAS Alternatiban geunden eta. ETAren eta Espainiako armadaren arteko elkarrizketa eskatu nuen HBren izenean, estatuaren berme baita armada, konstituzioak jartzen duenez. Hori zen gure diskurtsoa orduan. Garai berezia zen: aurretik ZEN Plana, 1987tik aurrera EAJ-PSE ituna [11 urte iraun zuen], 1987rako presoen sakabanaketaren lehen neurriak, 1983-1987 artean GAL...
EGIGUREN: 1987an bertan izan ziren Hipercorreko eta Zaragozako atentatu handiak. Hipercorrekoaren aurkako manifestazioan izan nintzen Bartzelonan, Eusko Legebiltzarreko presidente moduan; ekaina zen. Bestetik, gogoratzen naiz lehendakari inbestidura saio sonatu haren hurrengo egunean parlamentuko segurtasun zerbitzuetako nagusia etorri zitzaidala, albiste txarrak zeudela esanez; Txomin Iturbe hil zela. Niri, behintzat, ez zidan alarmarik piztu Txomin hil izanak, eta, gainera, igual neure baitan pentsatuko nuen ez zitzaidala batere axola. Gu kezkatzen gintuena ETAren hilketak ziren, guri ez zitzaigun axola zer gertatzen zitzaien ETAkoei. Garai gogorrak ziren haiek; etsaiak ginen.
IOLDI: Inbestidurako hitzaldian autodeterminazioa ere aipatu nuen. PSOEko hauek 1978an autodeterminazio eskubidea defendituz atera ziren kalera, Aberri Egun batez. Benegas zen pankartarekin zegoen bat.
EGIGUREN: Hark esaten du ez zekiela zer jartzen zuen pankartan.
IOLDI: Benegas bera izan zen nire hitzaldia entzun ez zuen legebiltzarkide bakarra. Inbestidurako saio hark izandako oihartzunaz ondoren jabetu nintzen, handik urteetara: joan halako tokira, esan abizena, eta adineko jendeak ezagutu egiten nau. Orduko euren kontuak kontatzen hasten dira, pasadizoak eta. Bitxia egiten zait.
SUFRIMENDUA
IOLDI:Inbestiduran izan nintzenerako bi urte neramatzan preso. 1985eko ekainaren 21ean atxilotu ninduten [ETArekin lotuta], Galindok eta konpainiak. Nire etxean Galindo egon zen, kaleko jantzita. Orduan pentsatu nuen gobernadore zibila-edo izango zela. Gerora jakin nuen hura zela. Mikel Zabalzaren heriotza zela-eta Galindo epaitegira deitu zutenean, prentsako argazki batean ikusi nuen, autotik ateratzen. Orduan ezagutu nuen, etxeko irudiaz gogoratuta. Dorado Villalobos eta haiek denak zebiltzan harekin; Lasa eta Zabalaren talde bera. 29 lagun atxilotu gintuzten, eta neu hasieran Lazkaomendiko zelai batera eraman ninduten, pistola buruan jarrita. Bezperan Lazkaomendin izan nintzen, elkarte batean afaltzen. Hamar egunez eduki ninduten inkomunikatuta. Bainuontzia gora, bainuontzia behera. Poltsa gora, poltsa behera. Poltsa hautsi egiten nuen hortzekin. Kartzelara gero; Carabanchel, Alcala, Herrera, une batez Langraiz, Badajoz, Murtzia, Soria eta Dueso.EGIGUREN: Espainia osoa ezagutu zenuen, hortaz...
IOLDI: Duesora [Kantabria], Lizarra-Garaziko prozesuan eraman gintuzten, batzuk bai, Aznar zegoela gobernuburu. Mugimendu txiki bat izan zen espetxe politika orokor batean barruan. PSOEko hauek presoen urruntzea 1986an hasi zuten, puntualki izan bazen ere. Neu 1988an Herreratik Badajozera eraman ninduten. Ofizialki eta publikoki 1989an hasi ziren: Mugika Herzog eta konpainia. Ez dute bukatu oraindik.
EGIGUREN: Garai hartan pentsatzen genuen beharrezkoa zela. Baina guk ere sufritu dugu. Neu 30 urtean ibili nintzen bizkartzainekin. Denera ohitzen zara. Geu ere kartzela txiki moduko batean bizi izan gara, nahikoa bakarturik gizartetik. Otegirekin Txillarren biltzeko, ihes egin behar izaten nuen.
IOLDI: Sakabanaketa egundoko hanka sartzea izan da, Jesus, baita politikoa ere. Gu Herreran 240ren bat preso ginen, eta denok han pixka bat gehiago jarraitu izan bagenu, hautsi egingo zen taldea, giro txarra genuelako geure artean.
EGIGUREN: Guretzat orduan Ajuria Eneko Ituna zen garrantzitsua [1988an sinatu zuten]. Terrorismoaren kontrako politika EAJrekin adostuta egiten zen; adibidez, haren babesarekin hasi genuen sakabanaketa. Uste genuen ona zela sakabanaketa, ETAren kontsignarik gabe preso gehiagok eskatuko zutelakoan gizarteratzea.
IOLDI: Baina senideen-eta bidaiak ez zenituzten kontuan hartu.
EGIGUREN: Ez, gu bestaldean geunden eta. Guk hiletetara joan behar izaten genuen, eta zuek ez zineten horretaz kezkatzen.
IOLDI: Hala da, bai. Orain aztertuta, latza zen. Etsaiak ginen. Zuek egoera hori gainditu duzue, eta guk ez. Zuek, zorionez, ez zaudete egoera hartan, Jesus. Presoen senideak-eta oraindik berdin daude.
EGIGUREN: Sakabanaketak orain dela urte asko galdu zuen zentzua. Ikusi zenean ez zuela emaitzarik ematen, politika hark porrot egin zuen. Jadanik ETAren jarduerarik ez dago, baina sakabanaketa ETAren aurkako politikaren parte bat da Espainian, eta inor ez da ausartzen mugitzera. PSOEk hurrengo hauteskundeak irabazten baditu, aldaketa bat izango da, ez beharbada formala eta aitortutakoa, baina egongo da zerbait. Ez dakit ETAren armagabetzea garrantzitsua izango den horretarako. Nik uste armen kontu horrek Bilduri egiten diola kalte nagusia, jendeak baldintza moduan jartzen diolako, nahiz eta jende berak aitzakia moduan erabili. Hala da. Madrilen ez dute jakin izan hemen zer gertatzen zen. Haientzat terrorismoa polemika politikorako tresna bat izan da. Hemendik dena beste era batera ikusten genuen. Hildakoak ezagunak eta lagunak zenituen. PSEko ia guztiak Gipuzkoan hil dituzte, eta ni hamabi urtean [1988-2000 artean] izan nintzen Gipuzkoako PSEko idazkari nagusi [eta 2002-2014an PSEko presidente]. Parlamentuko presidente nintzela ere hileta askotara joan nintzen. Denborarekin gogortu egiten zara. Komando Autonomoek Enrique Casas hil zutenean [1984an], negar egin nuen; geroztik gehiago ez. Gainera, bazenuen lanik: hildakoa alderdikoa bazen, familiari abisatu, hiletako kontuak prestatu... Bi aukera zeneuzkan: hemendik alde egin edo bertan segitu. Gehienok hemen segitu genuen.
IOLDI: Sufritu egin da hemen. Neuri kartzelaldian gogorrena bi preso kideren heriotza egin zitzaidan; 1986an, Joseba Asensio Kirruli hil zen, eta 1988an, Juan Carlos Alberdi Martiarena. Herreran nengoen orduan, haiekin. Atxilotu ostean Carabanchelen sartu nindutenekoa ere gogoan daukat, banekielako luzerako izango nuela. Murtziako kartzelan nengoela, berriz, hango medikuak diagnostikatu zidan adenitis mesenteriko gaitza nuela, baina nik uste nuen minbizia neukala. Haurdun zegoen neska-laguna, eta pentsatzen nuen semea ez nuela ezagutuko. Gero Murtziako erietxeko mediku batek esan zidan minbizia ez, disko hernia handi bat nuela. Hura poza! Operatu egin ninduten, anestesia osoa emanda; ebakuntza gelan polizia bat zegoen. Ohean lotuta nindutela ezagutu nuen seme jaioberria, orain 18 urte dituena.
ADISKIDETZEA
IOLDI: Duela urte erdi bat ikusi genuen elkar berriro, 27 urtera.EGIGUREN: Egunkarietan-eta ikusiko ninduzun, baina nik zure arrastoa galdua nuen. Ez nekien noiz atera zinen kartzelatik [25 urteko zigorra jarri zioten; 2000ko abenduan atera zen espetxetik].
IOLDI: Lizarrusti aldean onddotan ibili ostean Donostiara bueltatu nintzen —han bizi naiz—, eta Askatasunaren etorbidean banku batean eserita ikusi nuen Jesus. Gerturatu nintzaion, eta galdetu nion ea ezagutzen al ninduen. Eta, Jesus?
EGIGUREN: Ea poliziaren bat zinen galdetu nizun. Izan ere, urteetan horrenbeste ertzain eta polizia izan ditut ondoan, ezezagun bat gerturatu eta kaso egiten badit beti pentsatzen dut haietako izango dela. Zurekin erreakzio bera izan nuen. 1987ko inbestidura saio hartatik elkar ikusi gabe geunden.
IOLDI: Paraje magiko batean izan berri nintzela esan nion, eta Jesusek erantzun zidan orduan idazten ari zen liburuak [ez du argitaratu oraindik] magiarekin lotutako izenburua zeukala, eta ea eramango al nuen paraje haietara. Handik hamabosten bat egunera Lizarrustira etorri ginen, neure autoan. Lareoko urtegiraino joan ginen, eta aterpetxe honetantxe bazkaldu genuen biok.
EGIGUREN: Buelta luzea egin genuen, bai. Hiru bat egun kristo bat eginda egon nintzen. Bion juntadizo hau orain dela lau-bost urte ez zen posible izango.
IOLDI: Asko aldatu da egoera. 1987ko saio hartaz jardun dugula eta, orduan esan baligute gaur egun ezker abertzalean nola egongo ginen, zer estrategiarekin, ez genukeen sinistuko. Baina gizartearen bilakaera kontuan hartuta eman ditugu geuk pausoak.
EGIGUREN: Lehen topaketa hartatik kalean ikusi izan dugu elkar, baina hona bigarren aldiz etorri gara. Gaur politikaz ari gara, baina aurreko hartan ez genuen jardun politikaz. Gezurra ematen du, baina hala izan zen.
ETORKIZUNA
IOLDI: Pasatutakoak pasatuta, etorkizunaz baikorragoa naiz. Jesus eta hauek, zorionez, ez daude lehengo egoeran. Presoena-eta dago konpondu gabe. Etorkizuna hobea izateko, haiena konpondu behar da. Gai politikoek beren praxia eta ibilbidea izango dute, eta, oraingoz, garrantzitsuena presoen eta haien senideen egoera da, pertsonak direlako. Ezker abertzalearentzat, gainera, egoera ez da egonkorra, epaiketa politikoak-eta hor baitaude oraindik.EGIGUREN: PSOE bolada kritiko bat pasatzen ari da, baina hauteskunde aldetik, ez bestela. Gure egoera lehen baino askoz hobea da. Neuk ez dut uste sistema guztia aldatzera doanik, alderdi berri batek irabaziko duenik eta hau eta hori. Egoera berriro egonkortu egingo da. Euskal Herrian ere ez dut uste indar harreman aldetik aldaketa handirik egongo denik.
IOLDI: Gure prozesua aldebakartasunetik dator, eta hortik eman behar dira pausoak. Ez dut ondo ulertzen orain zer gertatzen den, ordea. Estatuari begiratuta, duela hilabete batzuk gauzak beltz ikusten nituen, baina orain itxaropentsuago nago, aldaketa eman daitekeelako. Oraingoek jarraitzen badute, nekez aldatuko da egoera, horrela segitzeak botoak ematen dizkiolako PPri. Baina beste indar batzuk badaude agintean...; presoena, behintzat, aldatzeko.
EGIGUREN: Bai, euskal gatazkari dagokionez badaude arazo jakin batzuk. Hor daude biktimak, baina haiek ez dute konponbiderik, biktimak beti izango direlako biktima. Presoen kontua, berriz, nik uste dagoeneko estatu normal batean konponduta legokeela, baina hemen estatuari, edo sistemari, edo gobernuari gauzak zeuden bezala uztea komeni zaio. Ez dut baikor izateko fama handirik, baina uste dut, jendeak pentsatzen duenaren kontrara, datozen hauteskundeetan presidente sozialista aterako dela, Podemosen babesarekin edo gabe. Presidente berriak —jo dezagun Pedro Sanchez dela—, kargura iristeko, baten baten edo batzuen babesa beharko du, eta, dudarik gabe, kontu honi kasu egiteko eskatuko diote. Beraz, orduan aldaketa egon daiteke.
IOLDI: Ea hala den. Bestela, gai politikoetan euskal herritarrok ez dugu estatuari begira egon behar. Hemen eman behar dira pausoak. Gobernuan PSOE edo PP egon, haiek konstituzioa defendituko dute beti. Gakoa hemen dago.
EGIGUREN: PSOE ari da esaten konstituzio erreforma bat beharko litzatekeela, baina neuk, behintzat, ez dut erreforma posible bat gustukoa. Konstituzioa aldatzen bada, Euskadi lehen baino okerrago geratuko da. Eskubide historikoekin-eta Euskadik gaitasun osoa du konstituzioa aldatu gabe estatuarekin itunak egiteko. Baina aurrena Euskadi barruan lortu behar dira adostasunak. Independentzian ez dut sinisten, aldebakarreko planteamendu bat delako, eta hemen era denetako jendea dago. Kontsentsuaren bidez joango da gizarte hau aurreraka, hemen akordioak lortzean estatuarekin itunak eginez.
