«Zenbat aldiz gertatu ote zaigu elkarrizketa bat euskaraz hasi eta gaztelaniaz hitz egiten amaitzea? Zenbatetan sentitu gara deseroso gure hizkuntzan? Zenbatetan izan dugu porrot sentimendua?». Hizkuntza gutxitu bat erabiltzen duen edozeinek bere burua identifikatuta ikusiko zuen galdera horiek irakurtzean. Herenegun, Gemma Sangines psikologo eta hizkuntz ohituretan adituak (Bilbo, 1970) Higa hizkuntza gutxituetako hiztun gazteen topaketan bildutakoei egindako itaunetako batzuk dira horiek. Galderak egin bakarrik ez, hizkuntza aktibismoaren inplikazioak kudeatzen ikasteko eta «etsipenari» izkin egiteko erremintak ere eman zizkien Oihaneder Euskararen Etxean batutakoei. Hizkuntza gutxituetako hiztunen ahalduntzea eta asertibotasuna lantzeko TELP tailerretako sortzaileetako bat da Sangines, eta Castelloko (Valentzia, Herrialde Katalanak) hizkuntz eskolan euskara irakasten dihardu egun.
Hizkuntza gutxituak eta aktibismoa lotuta daude?
Hizkuntza bat bi eratan har daiteke: objektu moduan, edo ekintza moduan. Hizkuntza gutxituen kasuan, ekintza moduan hartzen dugunean, aktibismoa da. Hiztunak ahalduntzeko TELP tailerretan ikusten dugu hizkuntza gutxituetako hiztunen asertibotasuna aktibismoarekin lotuta dagoela. Hizkuntza gutxituen kasuan, aktibista izatea hizkuntza horretan bizirik irautea da, hau da, gure kasuan euskaraz bizirik irautea, eta eredu hori besteentzat positiboa eta erakargarria egitea.
Euskal Herriko euskal hiztunak aktibatuta ikusten dituzu?
Ezberdintasunak eta parekotasunak ikusten ditut Herrialde Katalanen eta Euskal Herriaren artean. Herrialde Katalanetan valentzieraren ezagutza handia dago, hemen euskararena baino handiagoa, eta han gaztelaniaren eta valentzieraren arteko elkar ulertzea ere badago, hemen ez bezala. Ezagutza handiagoa da han, baina, aldi berean, hizkuntzarekiko jarrera oldarkorra dute zenbait eremutan. Euskal Herrian ere gauza bera gertatzen da Nafarroa hegoaldean, adibidez. Oro har, euskararekiko jarrera positiboa da Euskal Herrian, nahiz eta ezagutza apalagoa izan valentzierarenarekin alderatuta.
Beti hizkuntza gutxitu batean aritzeak —euskaraz, adibidez— lotura al du deserosotasunarekin?
Hala da, hizkuntza normalizatuta ez dagoen heinean. Arnasgune batean bizi baldin bazara, nahiko eroso egon zaitezke, baina, hortik at hizkuntza ez dagoenez normalizatuta, sarritan topatuko dituzu egoera deserosoak edo hiztun moduan duzun jokaera zalantzan jartzen duten egoerak. Beste alternatiba bat dugunez, hautu horren alde egiten dugu: gaztelerara edo frantsesera jotzen dugu, eta horrek gure normaltasuna murriztu egiten du, eta, ondorioz, deseroso sentiarazi.
Hizkuntza gutxituak «saiheste egoeran» mugitzen direla esan zenuen hitzaldian. Zer esan nahi duzu?
Babesgabetasuna eta etsipena sortzen dizkio hiztunari, eta ondorioak ditu motibazioan eta memorian. Eta, hori aldatzeko, berebiziko garrantzia du psikologikoki entrenatzeak. Memorian eragin behar dugu, hau da, gogoratu behar dugu beste egoera batzuetan kapazak izan garela hizkuntza gutxitu hori erabiltzeko eta, beraz, aurrerantzean ere gai izango garela egoera deseroso horiei aurre egiteko. Adibidez: Gasteizen zaude, eta, arropa denda ezagun batera sartzen zarenean, asumituta duzu hiztun gehienak erdaldunak izango direla, edo adineko andre bat dotore jantzita ikusten duzunean, erdalduna dela pentsatzen duzu.
Eta zer egin beharko genuke halakoetan?
Aurreiritzi horiek alde batera utzi behar ditugu, eta lortu behar dugu euskaraz egitea egoera dena delakoa izanik ere. Eredu izan behar dugu ingurukoentzat, beste euskaldun batzuek samurrago hitz egingo baitute euskaraz gu entzuten bagaituzte. Zerbait positiboa egiten badugu, gure arrakastaren parte izan behar du. Aurreiritziak alde batera utzi eta espazio linguistikoa handitzeko kapazak izan garela onartu behar dugu, eta pentsatu: «Hemen ere euskaraz hitz egin dut, eta nire espazio linguistikoa besteari kutsatu diot».
Elebiduna denak beti erabaki behar du. Horrek estres linguistikoa sortzen du?
Erabakitzeko joera sistematiko horrek sortzen du estres linguistikoa. Hiztun elebidunok egoera anormal batean bizi garenez, beti pentsatu behar dugu zein hizkuntza erabili behar dugun. Egoera berri bakoitzean pentsatu behar dugu zein hizkuntzatan arituko garen, eta erabaki sistematiko horrek nekea eragiten digu. Neke hori da estres linguistikoa.
Zer tresna proposatzen dituzu hizkuntza gutxietako hiztunek etsipen egoerak kudeatu ditzaten?
Filtroa aldatu behar dugu, eta nagusitasuna duten hizkuntzetatik datozkigun aurreiritzi horiek alde batera utzi. Geure burua berriro kokatu behar dugu, eta beste marko batean sartu: euskaraz egiten dut nahi dudalako, nire barruko zerbait oparitzen diodalako besteari edo gai naizelako, bestea ez bezala. Behin ikusi nuen Bilboko horma batean margoketa bat zera zioena: Euskaran punkia izateko garaia da. Erabat ados nago horrekin.
Progresibitateak izan behar du iparra?
Bai, nork bere ibilbidea markatzeko, jakiteko nondik abiatzen garen. Nire eremu linguistikotik aurrerago egin nahi badut, jakin behar dut non nagoen eta nora noan.
